Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, şair, yazıçı, kinodramaturq İlqar Fəhmi BakuPost.az saytına müsahibə verib.
- İlqar müəllim, əslən Bakıdan olanlar adətən bunu xüsusi bir vurğuyla deyir, köhnə bakılı olduqlarını qabardırlar. Niyə belədi?
- Mən İçərişəhərdə doğulmuşam. Amma bütün illərin yay aylarını Zirədə keçirmişəm. Babamgil İçərişəhərdən ev alanda MUM-un qarşısında taxıl əkilirmiş. Ata tərəfim "Sovetski”, ana tərəfim Zirəlidir. Zirənin təəssüratı məndə daha çoxdur. Çox adam gözləyirdi ki, "Bakı tarixindən kollaj” kitabımdan sonra Zirədən, yəni kənd həyatından yazacam. Amma mən hələ ki, o həyatdan yazmağa hazır deyiləm.
- Uşaqlıqda çox davakar olmusunuz, ya sakit uşaq idiniz?
- Mən ard-arda valideynlərimi itirdim və özünəqapanma dövrü oldu. Beş il tək yaşadım. Anam xəstə yatdı bir müddət. Mən doğulanda atamın 52 yaşı vardı. Gec doğulmuşam. Bizim məhlədə qrup davaları adi hal almışdı. Yaşıl teatrın yuxarısı dava yerimiz idi. Həmişə orda qız üstündə dava düşürdü.
- Daha çox döyülürdünüz, yoxsa döyürdünüz?
- Məni daha çox söhbəti bağlamağa, davaları yatırtmağa çağırırdılar. Amma elə olurdu ki, qrup davasında döyülürdüm. Bir də olurdu ki, öz uşağımız qarışıqlığa salıb özümüzkünü vururdu. O vaxt toylar indinin teatr ənənəsini əvəz edirdi. Məhərrəm aylarında zəncir vurma var idi. Öncədən ssenarilər yazırdıq, sonra davam edirdik.
- İndi yazdığınız ssenarilərdə o vaxtlardan süzülüb gələn təcrübə var?
- Əlbəttə. Təkcə toylardan, zəncir vurma mərasimlərindən yox, ümumi kütləvi mərasimlərdən təcrübələr yığmışam. Onda toplum özü rejissor olurdu. Kütləvi teatrlar xalqa çox lazımdır. Hər bir insanın içində aktyor olmaq hissi var. Bu gün Azərbaycanda toyları da, dini mərasimləri də tənqid edirik. Amma əvəzində xalqa, kütləyə nə təqdim edirik? Heç nə.
- İlqar müəllim, dediniz ki, valideynləriniz rəhmətə gedəndən sonra beş il tək yaşamısınız. Başqa heç kiminiz yoxdu?
-Qohumlar hamısı kənddə yaşayırdı. Deyirdilər ki, köç gəl kənddə yaşa. Amma mən elə olurdu ki, həftələrlə evdə qalıb kitab oxuyurdum. O dövrümü özlüyümdə "mağara dövrü” hesab edirəm. Ədəbiyyat o illər məni tək qoymadı.
-İçərişəhərdə böyümüsünüz, özünüz dediniz ki, hər gün dava-dalaş olurdu. Hər gün davalarda böyüyən o uşağa nə oldu birdən-birə?
-O qruplarda olan uşaqlar hərəsi bir yerə getdi. İndi o uşaqlardan bəzilərini görürəm. Biri türmədədi, biri xaricdədi. Çoxu rəhmətə gedib. "Limonka” ilə özünü partdadan oldu, bıçaqlanıb rəhmətə gedən də var. Mən orda qalsaydım, axırım pis olacaqdı. Bəlkə də yaxşı olacaqdı, bilmirəm. Orda ola-ola universitetə girdim, şeirlər yazırdım. Həm də məhlə uşaqlarından tam ayrılmaq olmazdı. Bir-iki uşaq var idi ki, hər kəsdən ayrılıb öz həyatlarını yaşayırdılar. Onlara hamı "matışkə” kimi baxırdı. Yəni mən o cür də deyildim, amma tam da avaralıq eləmirdim. Mühitin özü dağıldı.
- BDU-də hüquq, Belarusiyada isə iqtisadiyyat oxumusunuz. Təhsilinizin yaradıcılığınıza, karyeranıza nə xeyri oldu?
- Dedektiv əsərlərimdə böyük rolu olub. Biri var, hardansa oxuyub yazasan, biri də var, o mühitin içindən çıxıb yazasan. Bu mənada böyük xeyri oldu.
- Sizin elə dedektiv əsərləriniz var ki, orada bəzi detallar başqa yazıçıların əsərlərinə oxşardır.
- Ola bilər, normal haldır. Yaradıcı insan real həyatdan və ya mütaliədən bəhrələnir. Mən isə hər ikisindən bəhrələnmişəm. Bizim ədəbi nəslin əsas prinsipi o idi ki, sənin yazdığın əvvəl yazılanlarla oxşar olmasın. Buna görə də çox insan ədəbiyyatdan uzaqlaşdı. Amma indiki oxucu üçün heç bir fərq yoxdur.
- Yəni sənət üçün təkrardır, oxucu üçün yox.
- Bəli, bu gün kimsə götürüb Haqverdiyevin hansısa kölgədə qalmış hekayəsinin üzərində işləsə və öz adına çap etdirsə, çox adam bilməyəcək. Ona görə də mən yazar uşaqlara serial istehsalında deyirəm ki, o kompleksi başınızdan çıxardın, köhnənin uğurlu olan istənilən hissəsini əsərinizə sala bilərsiniz. Çünki bugünün tamaşaçısının ondan xəbəri yoxdur. Onun üçün təzədir. Onsuz da buna baxan auditoriya elita deyil. Normal düşüncəli, ədəbiyyata, sənətə sevgisi olan adam 180 seriyalı kinoya baxmaz. O, 180 seriyadan aldığını bir flimdən ala bilər. Ona görə də mən uşaqlara deyirəm ki, qoyun qabağınıza köhnə romanları və nə xoşunuza gəldi, köçürün. Çünki bunu sən eləməyəndə, başqası eləyir və o, daha maraqla qarşılanır.
Mən yaradıcılığımı iki yerə bölürəm, bir hissəsini kütləyə kodlaşdırıb yazıram, digər hissəsini sənətə.
- İlqar müəllim, əruz olmasaydı nə olardı?
- Əruzun olmaması mümkün deyil. Bu, ona oxşayır ki, insan var, ürəyi yox. Əruzun mahiyyətində ritm var və bütün xalqlarda ritmlə söz deyilib. Əruzu heç kim kəşf etməyib. Ritmli şeir insanın təhtəlşüuruna yol açır. Məsələn, hansısa sənə xoş gələn şeiri əruzdan çıxar və görəcəksən ki, heç nə qalmadı. Heca şeirində məna, fəlsəfə adama xoş gəlir. Guya Füzulinin yazdığı şeirlərdəki fikirləri ondan qabaq biz bilmirdik? Təbii ki, bilirdik. Füzuli Amerika kəşf eləmədi. Sadəcə, sözü ritmə salıb və möhtəşəm əsərlər yaratdı. Görünür, ədəbiyyat təkcə insanın ağlına, sevgisinə, hiss-duyğusuna deyil, həm də təhtəlşüuruna da təsir edir. Amma təhtəlşüura məntiqlə təsir etmək olmur.
Əruz oxucunun alt şüuruna yol açan bir vasitədir. Ona görə də maarifçiliyə qarşıyam. Bir adama yüz dəfə denən, siqaret çəkmə, çəkəcək. Oturub ağılla ona siqaretin pis tərəflərini izah elə, təsiri olmayacaq. Ancaq sən onun təhtəlşüuruna düşəcək bir variant tapsan, o, həmin andan siqareti tərgidəcək. Əruz da birbaşa təhtəlşüura təsir edir.
- Təhtəlşüur nədir?
- İnsan bədənində elə bir yer yoxdur ki, biz ona təhtəlşüur deyək. Psixikanın dərin qatıdır təhtəlşüur. Bəziləri də deyir ki, təhtəlşüur ruhdur. Hərə bir ad qoyur ona. Mən də təhtəlşüur deyirəm. Düşüncəylə izah olunmayan tərəfdir təhtəlşüur.
- 18 kitabınız çap olunub. Ən çox vərəqlədiyiniz kitabınız hansıdır və niyə?
- Mənim ən çox vərəqlədiyim kitabım "Bakı tarixindən kollaj”dır. İstənilən əsərimi yazanda sonu necə bitəcəkdisə, öncədən bilirdim. Yəni əruz kimi ölçüb-biçirəm. Amma bu kitabda mən sonunu düşünməmişdim. Bu kitabıma görə Rəşad Məcidə minnətdar olmalıyam. Çünki bu kitabın əvvəlini qısa yazmışdım, məqalə kimi "525-ci qəzet”ə verdim. Sonra Rəşad dedi ki, ardını yazım. Təhtəlşüur axını ilə yazdım o kitabı. Zahiri nizam-intizamı olmayan bir əsərdir. Mən hər dəfə onu oxuyanda görürəm ki, bu hissə yadımdan çıxıb. Ona görə də maraqlıdır.
- Şeir, povest, roman. Sizcə, bunların hansında uğurlu və rahatsınız?
- Əslində, heç birində tam rahat ola bilmirəm. Ola bilsəydim, onu axıra qədər yazardım. Hər birində müəyyən qədər rahatlıq tapmışam. Heç bir əsərimdə təhtəlşüurla vermək istədiyim nə idisə, onu tam verə bilməmişəm. Qismən əruzda özümü rahat hiss edirəm.
- Beş ildir ki, "Məclisi-üns” verilişini aparırsınız. Ancaq son vaxtlar sanki veriliş aparmaqdan yorulmusunuz, nədənsə bezmisiniz.
- Janrdan janra keçmək insanın öz əlindədir. Amma bəzi şeylər var ki, sənin əlində deyil. Dövlət televiziyasıdır və onun öz qayda-qanunları var. Həmin qayda-qanunlar içində daha nələr etmək olar deyə düşünmək bəzən məni yorur. Əgər çərçivədən kənar 10 şey edə bilirsənsə, çərçivədə yalnız birini edə bilirsən. Televiziyanın rəhbərliyi də dəyişib, yəqin, bəzi dəyişikliklər olacaq. Mən çoxdandır ki, "Gecə söhbətləri” verilişi açmaq istəyirəm. Gecə saat 12-dən sonra iki-üç ziyalı ilə oturub söhbət eləyirsən. Tələsmədən, sakit və təhtəlşüurun problemlərini ortaya qoyaraq, həll yolunu axtararaq. Həm də bu veriliş gərgin gündüzün istirahət xarakterli gecəsi ola bilər. Bəzi şeylər var ki, bizdən asılı deyil. İnşallah, dəyişikliklər gözlənilir.
- Muğam müsabiqəsində icraçı direktor seçilmisiniz. Qarşıda nə gözlənilir?
- Mən televiziyada da dedim ki, kino təzə yarananda deyirik ki, bu, teatrın göstərilmə mexanizmidir. Amma bu gün kinonun öz incəlikləri var. Yəni kinonun içində musiqi, aktyorluq, roman və s. var. Amma kino həm də ayrıca bir sənətdir. Azərbaycanda bu cür layihələrin ən uğurlusu Muğam müsabiqəsidir. Artıq muğam ayrıca bir sənət növünə çevrilməkdədir. Bu, Heydər Əliyev fondunun 15 illik fəaliyyətinin nəticəsidir. İkinci tərəfdən, sevindirici haldır ki, ölkənin bütün muğam ustalarının tələbələri orada iştirak edir. Artıq onluğa gəlib çıxmışıq. Onların arxasında xeyli pedaqoq var. Gülyaz Məmmədova, Gülyanaq Məmmədova, Aygün Bayramova, Səkinə İsmayılova, Təyyar Bayramov, Mənsum müəllim, Zabit Nəbizadə, Qəzənfər Abbasov, Zakir Əliyev, Teyyub Aslanov kimi pedaqoqların tələbələri yarışır. Bu, həm də müəllimlərin yarışması sayılır. Qarşıda bizi gərgin həftələr gözləyir. Şəxsən mənim üçün onların arasından qalibi seçmək çox çətin olacaq. Çünki parlaq fərq yoxdur. Hamısı yüksək səviyyədədir.
- Sizcə, indiki gəncliyin həyat və inkişaf yolunda muğamın yeri varmı?
- Mən 15 il bundan qabaq fikirləşirdim ki, gənc muğamçılardan sonra muğam oxuyan olmayacaq. Buna görə hətta bədbin olmuşdum. O dövrdə belə bir fikir var idi ki, əruz, muğam heç kimə lazım olmayacaq. Ancaq müəyyən dövr keçdi və bu gün muğam sənətə çevrilməkdədir. Bizim xalq potensiallı xalqdır.
- İlqar müəllim, sizdə sürətli düşünmə qabiliyyəti var. Nəyisə sürətlə düşünüb, sürətlə qərara gələ bilirsiniz. Buna düşüncə sıçrayışı da deyə bilərik. Bu düşüncə sıçrayışı ilə dünyaya çıxmaq yox, əruza yönəlmək nə dərəcədə doğrudur?
- Bu gün çox yazıçının ən böyük arzusu dünyaya çıxmaqdır. Mən isə özümüzünkülərə təsir etmək istəyirəm. Buna görə də tənqidi-realizmin əleyhinəyəm. Heç yerdə mənfi cəhəti başa vura-vura düzəltmək olmur. Hansısa ziyalı düşünür ki, onu kökünə bağlayan hər şeyi qırıb-dağıdıb bəşəri ola bilər. Mən belə düşünmürəm. Mənim üçün kənara çıxmaq maraqlı deyil. Kənara çıxmağın öz tələbləri var və mən o tələblərə heç vaxt əməl etməyəcəyəm. Mənim məqsədim burdakıları tərpətməkdir. Buna görə də mən tamam başqa yol tutmuşam. Millətin özünə güvənini artırmaq lazımdır. Onun keçmiş səhvlərini açıb göstərməkdənsə, üstünü bağlamaq lazımdır. Yaxşı tərəfləri göstərmək vacibdir. Bir şərtlə ki, pafos və romantikaya gedib çıxmayasan. Belə bir kobud misal çəkim, bir insan bilsə ki, atası oğraş, anası da fahişə olub, ona necə təsir edər? Yaxud o insan bilsə ki, atası qəhrəman, anası ləyaqətli biri olub. O zaman ona necə təsir edər? Deyirdilər, inkişaf üçün insan keçmişindən qırılmalıdır. Qırılmaq üçün də gərək keçmişinə nifrət eləsin. Buna görə də deyirəm ki, mənim məqsədim tamam başqadır və hansısa Avropa ölkəsində kitabın çapı mənim məqsədimin yanında heç nədir. Mən bütün dünya ədəbiyyatını oxudum və gördüm ki, heç nə mənə bizim klassik ədəbiyyatımız kimi yaxşı təsir eləmir.
Rus poeziyasını çox sevirəm. Bəlkə də onların poeziyası əruzun dərinliklərindən süzülüb gəlir deyə belədir. Bütün dünya ədəbiyyatı yaxşıdır. Amma mənə hansı yaxşı təsir edirsə, o, mənə daha yaxındır. Ona görə də əruzsuz özümü təsəvvür eləmirəm. Artıq əruz mənə hopub.
- Bu gün necə edək ki, məsələn, Nəsimini dünyaya təqdim edək?
- Sənətlər bir-birinə kömək etməlidir. Yazıçı, şair müğənniyə kömək etməlidir, müğənni aşığa, aşıq rəssama və s. Bu gün bizim ən böyük problemimiz budur ki, istənilən şairə, yazıçıya, bəstəkara, rəssama sual ver, şair deyəcək ki, Azərbaycanda şair yoxdur, bəstəkar deyəcək Azərbaycanda bəstəkar yoxdur, rejissor deyəcək ki, Azərbaycanda rejissor yoxdur. Amma bu yoxdunun içində bircə özü istisnadır. Biz kollektiv inam yaratmalıyıq. Rejissor deməlidir ki, Azərbaycanda çox böyük rejissorlar var. Azərbaycanda rejissorların çoxu rusdillidir, bəzən elə fikir səsləndirirlər, deyirəm ki, yəqin, bu adam dəlidir, gicdir. Ümumiyyətlə, bu, indiyə qədər harda yaşayıb? Yəni bir rejissor aşıq yaradıcılığını, muğamı, poeziyanı, rəssamlığı bilmirsə, daha necə rejissor olur? "Dəli kür” simfoniyasını çəkib, orada Avropa musiqisindən istifadə etmək olmaz. Rejissor sənəti bilir, amma ümumi bilgiləri zəifdir. Məsələn, sən Nəsimidən film çəkəndə Bethovendən musiqi sala bilməzsən. Öz musiqini bilməlisən və lazım olan yerdə hansından istifadə etməli olduğunu dəqiq tutmalısan. O zaman sən artıq Nəsimini dünyaya təqdim edə bilərsən.
- İlqar müəllim, Yazıçılar Birliyinin ən gənc katibisiniz. Əlinizdə xeyli imkanlar var. Yaxşı bilirsiniz ki, bu gün ölkədə çox istedadlı yazıçı və şairlər məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Niyə susursunuz?
- Onun da öz vaxtı olacaq. Mən bir az fatalistəm. Heç vaxt zorla nəsə eləməyə çalışmamışam. Allah elə bir yol açacaq ki, mən çox işlər görəcəm. Amma indi bir yol açılmır. Sanki mən praktik fəaliyyət dövrü üçün baza yığıram.
- 4 il bundan qabaq "Ulduz” jurnalında adi bir işçi idiniz, bu gün isə bir çox uğurlara imza atmısınız. Ümumiyyətlə, son 4 ildə qazandığınız bu uğurlar sizin şəxsiyyətinizə necə təsir etdi?
- Qorxu, ancaq qorxu. Əvvəl çox sərbəst idim, sonra müəyyən obraz yarandıqca, sən öz istədiklərini kənara qoyub, ali məqsəd üçün çalışırsan. İnsanlar ideyaları yox, ideyalar insanları yaradır. İdeyalar öz nökərlərini, qullarını müəyyən edir. Bir dəfə bir ruhani dostum dedi ki, mənim nə elədiyimə yox, nə dediyimə baxın. Mən də əsəbiləşib onu söydüm ki, sən öz dediyini özün eləyə bilmirsənsə, mənə niyə deyirsən? Mən heç vaxt həyatda özüm nəyəsə nail olmağa çalışmamışam. Sanki başımın üzərində istiqamətverici nəsə var.