Azərbaycan adının mənasını izah edən 12 fərziyyə
Yazırlar – 24 oğuz boyundan biridir. Fəzlullah Rəşid əd-Din (1247–1318) “Came ət-Təvarix” adlı əsərində yazırdı: “Yazır tayfası öz mənşəyini Oğuz xanın 24 nəvəsindən biri olmuş Yazırdan götürmüşdür. Bu adın mənası belədir: O, çoxlu ölkəyə hakim olacaq”.
Özbək tarixçisi Əbu əl-Qazi Bahadur xan (1603–1664) isə “Şəcəreyi tərakimə” adlı əsərində yazır adının mənasını “elin böyüyü” kimi izah etmişdir.
Sovet arxeoloqu və tarixçisi Sergey Pavloviç Tolstov (1907–1976) 1947-ci ildə "Советская этнография" jurnalında dərc olunmuş “Города Гузов (историко-этнографические этюды)” adlı məqaləsində türkmənlərin yazır tayfasını saka xalqının as–alan tayfası ilə eyniləşdirmişdir:
“Yazır adı ilə yas–alan adı arasında, şübhəsiz ki, onomastik oxşarlıq mövcuddur. Ancaq, bu, əlbəttə ki, hansısa etibarlı bir nəticəyə gəlmək üçün yetərli deyildir. Bununla belə, bir məsələni xatırladım: Tarixi mənbələrdən açıq-aydın şəkildə görünür ki, yazır boyu oğuz xalqının ən cənub-qərb tayfası olmuşdur. Durun bölgəsinə köçməzdən əvvəl yazırlar Cənubi Üstyurt və Manqışlak bölgəsində, yəni burada yaşamışlar. XI əsrin əvvəllərində əl-Biruni qarışıq xarəzm–peçeneq dilində danışmış alanları və asları da məhz burada lokallaşdırmışdır. Bu fakt onomastik əlaqəni artıq mühüm tarixi-etnoqrafik sənədə çevirir”.
Türkmən arxeoloqu və tarixçisi Ovez Gündoqdıyev (1966–2013) “Прошлое туркмен” adlı əsərində yazırdı: “Yazır tayfasının latın S hərfi şəkilli damğası Altın-Depedə (e.ə. II minillik, Cənubi Türkmənistan) və Qədim Mərvdəki kiçik heykəllərdə (e.ə. II minillik) aşkarlanmışdır”.
Yenə də Sergey Tolstov “По следам древнехорезмийской цивилизации” adlı əsərinin 153–160-cı səhifələrində yazırdı: “Kuşan dövrü Xarəzmindən bir sıra abidələr qalmışdır. Onlardan ən xarakterik olanı Ayaz–Qala kəndinin xarabalıqlarıdır. Oradakı bir evin mədəni təbəqəsindəki quyudan və ətrafdakı təndir yerlərindən Şah Kanişka və kuşan xalqına (I əsrin sonu, II əsrin əvvəlləri) aid çoxlu sikkə tapılmışdır. Sikkələrin hamısının hər iki tərəfinə latın S hərfi həkk olunmuşdur”.
Qeyd. Hər iki tərəfinə latın S hərfi həkk olunmuş sikkələrin tapıldığı qədim kəndin adına diqqət yetirək: Ayaz–Qala. Böyük ehtimalla, bu toponim özündə as (yas, yazır) etnonimini əks etdirir. Oğuz elinin yazır boyunun damğası isə məhz latın S hərfi şəklində idi.
Türkmənistanın Axal və Balkan vilayətlərində Tak-Yazır və Yazır-qala adlı şəhərlərin xarabalıqları qalmışdır. Türkiyənin Qaziantep ilində isə Yazır adlı şəhər vardır.
Orta əsrlərdə yazır tayfasının bir hissəsi qaradaşlı adlanmışdır. Gürcüctan Respublikasının Bolnisi rayonunda əzəldən azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdən birinin adı Qaradaşlı olmuş, 1991-ci ildə Gürcüstan hökuməti həmin kəndin adını dəyişərək, onu İtsria adlandırmışdır.
Bugün Azərbaycan Respublikasında, Ermənistan Respublikasında (Qərbi Azərbaycanda), eləcə İran İslam Respublikasının azərbaycanlılar yaşayan ostanlarında Qaradaş adlı məntəqələr mövcuddur. Amma həmin toponimlərin qaradaşlı (yazır) etnonimi ilə əlaqəli olduğunu birmənalı şəkildə iddia edə bilmərik.
Qaradaş – Azərbaycanın Tovuz rayonunda kənd.
Qaradaş – Azərbaycanın Sədərək rayonunda dağ.
Qaradaş – Ermənistanın İcevan rayonunda kənd.
Qaradaş – İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Xoy şəhristanında kənd.
Qaradaş – İranın Şərqi Azərbaycan ostanının Çaroymaq şəhristanında kənd.
Qaradaş – İranın Zəncan ostanının Mahnişan şəhristanında kənd.
Qaradaş – İranın Qəzvin ostanının Takistan şəhristanında kənd.
Qaradaş – İranın Qəzvin ostanının Avəc şəhristanında kənd.
Qaradaş – İranın Mərkəzi ostanının Şazənd şəhristanında kənd.
Qaradaş – İranın Rəzəvi-Xorasan ostanının Nişapur şəhristanında kənd.
Ardı var...
Müəllif: Milli Kimlik Araşdırmaları Qrupunun üzvü Araz Şəhrili
Teref.az