İranda genişlənməkdə olan etiraz aksiyaları hakimiyyət dəyişikliyi ehtimalını artırır.

Ancaq bu proses xalqın tələbi ilə, yəni inqilabi hərəkatın teokratik rejimi devirməsi ilə baş tutmaya da bilər. Belə ki, İran hakimiyyətinin mövcud rejimi qoruyub saxlamaq və etiraz aksiyalarını yatırmaq üçün bir neçə variant üzərində düşündüyünə dair məlumatlar var. Bunlardan biri rəsmi Tehranın bəzi siyasi və hüquqi islahatlara getmək planı ilə bağlıdır. Yayılan məlumatlara görə, hakimiyyət dəhlizlərində ölkədə sərt dini qaydaların tətbiqini həyata keçirən İslam İnqilabı Keçikçiləri Korpusunun bir çox səlahiyyətləri ləğv edilməsi və ya SEPAH-ın özünün bütövlükdə İranın Müdafiə Nazirliyinin tabeliyinin verilməsi əsas təkliflərdən biri kimi müzakirə olunur. Bundan başqa, qadınlara bəzi liberal hüquqlar verilir, əxlaq polisi ləğv edilir, konstitusiyaya dəyişiklik etməklə yenidən hakimiyyət bölgüsü aparılır. Ancaq mühafizəkar qanadın bu təklifin qəti əleyhinə çıxdığı bildirilir.

TEREF.AZ bildirir ki, digər məlumatlara görə, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu rejimi qoruyub saxlamaq üçün islahatçı qanadın nümayəndələri ilə birlikdə dövlət çervrilişi edə bilər. Bu halda, İran Konstitusiyası qüvvədən düşmüş elan ediləcək, ali lider və onun rəhbərlik etdiyi Ekspertlər Şurası, həmçinin prezidentin başçılıq etdiyi hökumət idarəçilikdən kənarlaşdırlacaq. İran hakimiyyətindəki dindarları hərbçilər əvəz edə bilər. Hətta hakimiyyətə çevriliş yolu SEPAH-ın yarımhərbi strukturu olan Bəsic Qüvvələrinin gələcəyinə dair proqnozlar səslənir.

Politoloq Xaqani Cəfərli “Cümhuriyət”ə bildirib ki, İranda etiraz aksiyaları xaotik həddə çatdığına görə hərbçilərin hakimiyyəti ələ keçirməsi bu prosesin qarşısını ala bilməyəcək. Bu da İranın parçalanmasını qaçılmaz edə bilər:

"İranda rejimin yumşalması və islahatların aparılması ilə bağlı hazırkı iddiaları gerçəkliyə uyğun hesab etmirəm. Fikrimcə, İranın islahatlara getmək şansı 2010-cu ildə keçirilmiş prezident seçkiləri zamanı yaranmışdı. Əgər o zaman "Yaşıl hərəkat"ın lideri Mirhüseyn Musəvi qalib gəlsəydi, islahatlar həyata keçirilə bilərdi. Artıq gecdir. Həmin dövrdə İranda xalqın narazılığı belə yüksək səviyyədə deyildi. Eyni zamanda, İranda yaşayan xalqların milli hüquqları uğrunda mübarizəsi də belə kütləvi xarakter almamışdı. Xaricdən İrana təzyiqlər də güclü deyildi. Ona görə də islahat həyata keçirmək mümkün idi.

Çünki islahatı həyata keçirmək üçün daxili və xarici amillər uyğun olmalıdır. Əgər daxili və xarici amil əlverişli deyilsə, heç bir islhatçı dövlət başçısı uğur qazana bilməz. Ona görə də İranda islahat görüntüsü yaratmaq cəhdi olsa, bu, uğursuzluqla nəticələnək. İranda son aksiyalar göstərir ki, insanların tələbləri də fərqlidir. Əgər əvvəllər sosial-iqtisadi tələblər, sonra insan hüquqlarının təmin olunması, rejim daxilində dəyişiklərlə bağlı şüarları eşidirdiksə, indi proseslər fərqli müstəviyə keçib. Əgər "Azadlıq, ədalət, milli hökumət!" aparıcı şüara çevrilirsə, bu, xalqın böyük hissəsinin rejimdən ümidini kəsdiyini göstərir. Hətta İran dövlətinin yaşayacağına ümidlərin qalmadığı qənaətindəyəm. Çünki "Azadlıq, ədalət, milli hökumət!" özünün milli müqəddəratını təyinetmə şüarıdır. Əgər xalqlar öz müqəddaratını təyin etmək istəyirsə, deməli, İranın unitar şəkildə qalması qeyri-mümkündür.

Yəni xalqlar İranın belə qalmasını istəmir. İranın federativ dövlətə çevriləcəyi, yoxsa tamamilə parçalanacağını bu gün söyləmək çətindir. Buna İranda yaşayan xalqlar, vətəndaşlar qərar verəcək. Xüsusilə də İranda milli azadlıq uğrunda mübarizə aparan bir neçə əsas xalq var ki, onların fərqli mövqe tutması İranın mövcudluğunu mümkünsüz edir. Biz bunu SSRİ-nin timsalında görmüşük. Məsələn, Ukrayna vaxtilə Rusiya ilə birlikdə Sovet İttifaqının saxlanılmasının tərəfdarı kimi çıxış etsəydi, çox güman ki, SSRİ-nin taleyi fərqli olardı. Ola bilsin ki, SSRİ konfederativ dövlətə çevrilə bilərdi. İranda da eyni vəziyyətin şahidi olacağıq”.

Ekspert bildirib ki, əgər İranda yaşayan xalqlardan biri və ya ikisi ölkənin ərazi bütövlüyünü qorumaqdan imtina etsə, o zaman İran parçalanacaq:

“İranın ərazi bütövlüyünü heç kim qoruyub saxlaya bilməyəcək. Hazırkı proseslər göstərir ki, İranda xalqlar bir tərəfdən rejimə qarşı mübarizə aparır, eyni zamanda öz müqəddaratını təyin etmək uğrunda ayağa qalxır. İranın parçalanmasını şərtləndirən əsas səbəblərdən biri də hakim rejimə qarşı vahid müxalifətin olmamasıdır. Əgər bütün İranı əhatə edən vahid, güclü müxalifət olsa idi, İran bütövlüyünü saxlaya bilərdi. Yəni müxalifətin hakimiyyətə gəlməsi parçalanmanın qarşısını ala bilərdi. Amma ölkədə alternativ siyasi qüvvə yoxdur. İrandan kənarda olan marginal kiçik qruplar, yaxud Rza şah Pəhləvi xalqları ümumi siyasi çətir altına yığa bilməz. Qeyd edim ki, vahid müxalifətin yoxluğu bir tərəfdən, hakimiyyətə qarşı effektiv mübarizəni təşkil etməyə mane olur və rejimin ömrünü uzadır. Digər tərəfdən isə alternativ qüvvənin olmaması mərkəzdənqaçmanı sürətləndirir.

Çünki mövcud rejimi əvəz edəcək vahid müxalifət yoxdur. Hər bir xalq özünün siyasi qüvvəsini formalaşdırır. Həmin siyasi qüvvələr də şübhəsiz ki, öz müqəddaratını təyinetmə uğrunda mübarizə aparacaq. Güney Azərbaycan türkləri, bəlluclar, ərəblər, kürdlər öz talelərini düşünürlər. Ona görə də hesab edirəm ki, İrandakı rejimi hər hansı islahatçı qrupun əli ilə saxlamaq mümkün olmayacaq. Çünki daxili və xarici amillər bir-birinə zidd olduğundan İrana bu imkanı yaratmır. Rusiyaya silah verdiyinə görə xarici təzyiqlər artır. Çox güman ki, həm ABŞ-da, həm də İsraildəki seçkilərdən sonra İsraillə bağlı qərarların şahidi olacağıq".

Qeyd edək ki, İranın ərazi bütövlüyünün saxlanılmasında maraqlı olan Qərbin teokratik rejimə son qoyulması müqabilində SEPAH-ın hakimiyyəti ələ keçirməsinə göz yumacağı da ehtimallar sırasındadır. Amma İranda rejim dəyişikliyinə dəstək verən ABŞ İslam İnqilabı Keçikçiləri Korpusunu terrorçu təşkilatlar sırasında saxlaması bu yanaşmanın mübahisəli olduğunu göstərir. Xaqani Cəfərlinin sözlərinə görə, Qərb İranın parçalanması prosesinin qarşısını ala bilməyəcək:

"Azərbaycanda belə bir fikir yayılıb ki, Qərb İranın bütövlüyünü saxlamağa çalışır. Lakin mən belə qənaətdəyəm ki, Qərb İran məsələsini birdəfəlik və həmişəlik həll etmək istəyir. Qərb siyasətçiləri və mütəxəssisləri öz çıxışlarında, yazılarında İrandakı azərbaycanlıların mövqeyi önə çəkilir. Qeyd edilir ki, İranın yarısı Azərbaycandır. Bu isə o deməkdir ki, İranın gələcəyi ilə bağlı fərqli qərarlar var. İranı 3,4,5, bəlkə də 6 yerə böləcəklər. Sabiq prezident Mahmud Əhmədinejad da deyir ki, Qərb İranı 6 yerə bölmək istəyir. Bunu dəqiq demək çətin olsa da, Güney Azərbaycan amilinin önə çıxdığını görmək olar.

Çünki azərbaycanlıların İranda çoxluq təşkil etməsi, böyük əraziyə malik olması və dövlət strukturlarında təmsil olunması onları önə çıxarıb. İndi azərbaycanlıların üzərindən İran dövlətini qoruyub saxlamaq cəhdi də inandırıcı görünmür. Ona görə ki, Güney Azərbaycan türkləri İran imperiyasını saxlamağın deyil, milli azadlığın tərəfdarıdır. Bu baxımdan, İranın bütövlüyünü qorumaq mümkün olmayacaq. İranda yaşayan türklərin taleyinin yenidən yazılacağına ümid edirəm".

Ekspert bildirdi ki, İranda hərbçilər hakimiyyəti ələ keçirsə belə, kütləvi etirazların qarşısını ala bilməyəcək:

"Hərbçilər dövlət çevrilişi etsə, bu, qeyri-legitim hakimiyyət olacaq. Onların dəyişiklik etmək imkanı yoxdur. İranda vəziyyət nəzarətdən çıxıb. Əvvəlki vəziyyəti bərpa etmək imkanları itirilib. Böyük repressiyalar isə ölkəni dağıdacaq. Çünki İranda yaşayan bəlluclar, kürdlər, ərəblər silahlı mübarizəyə üstünlük verir. Əgər hakimiyyət hərbçilərin əlinə keçsə və onlar repressiyaları kütləvi qətllərlə əvəz etsələr, həm İrandakı xalqların silahlandırılması, həm də İrana kənar müdaxiləsi mümkün ola bilər. Bu halda vəziyyəti saxlamaq mümkün olmayacaq. Rəsmi Tehran ola bilsin ki, müəyyən yumşalmalara getməklə İran dövlətinin ömrünü bir neçə ay və ya bir-iki il uzada bilər. Məsələn, İranda milli hüquqların təmin edilməsi və federativ sistemə keçid dövləti müəyyən qədər saxlamağa kömək etmiş olar.

Amma bu prosesin qarşısını tamamilə ala bilməz. Xalqlar bir-iki ildən sonra daha geniş hüquqlar uğrunda mübarizəyə başlayacaq. Ona görə də İranın dağılması prosesi başlayıb. Bunun nə qədər davam edəcəyini hazırda deyə bilmərik. Məsələn, SSRİ-nin dağılması təxminən 3 il çəkdi. İranın dağılması oradakı çoxsaylı faktorlardan, yəni bu ölkədə yaşayan xalqların mövqeyindən, böyük dövlətlərin, qonşu dövlətlərin yanaşmasından çox asılıdır. Ancaq hesab edirəm ki, ABŞ-da və İsraildəki seçkilərdən sonra dünyanın mövqeyinə aydınlıq gətiriləcək".