Rusiya Dövlət Dumasının deputatları 1921-ci ilin martın 16-da Türkiyə ilə Rusiya Sosialist Federativ Respublikası arasında imzalanan dostluq və qardaşlıq haqqında razılaşmanın ləğvi təşəbbüsü ilə çıxış ediblər. Maraqlıdır ki, bir müddət əvvəl bununla bağlı Rusiyada yaşayan ermənilər də təşəbbüs irəli sürmüşdülər.

Qeyd edək ki, 1921-ci il martın 16-da imzalanmış Moskva müqaviləsi Azərbaycan üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Naxçıvan Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi statusuna malikdir. Habelə Azərbaycanın Naxçıvanın himayəsini üçüncü dövlətə güzəştə getməməsi barədə maddə yer alır. Bu müqavilənin müddəalarının icrası üçün 1921-ci il oktyabrın 13-də Qars müqaviləsi (müddətsiz) imzalanıb.

Tarixçi professor, millət vəkili Musa Qasımlı Moskva müqaviləsinin ləvği ilə bağlı AzVision.az-ın suallarını cavablandırıb:

- Musa müəllim, müqavilənin ləğv olunması ilə bağlı qaldırılan təşəbbüsü necə dəyərləndirirsiniz?

- Hesab edirəm ki, bu müraciət Türkiyəyə təzyiq məqsədi daşıyır. Suriyaya hərbi müdaxilə nəticəsində yaranmış “təyyarə böhranı”ndan sonra iki ölkə arasında münasibətlər normal axarından çıxaraq gərginləşib və bu hal davam edir, təhlükəli meyillər yaranır. Bu meylin güclənməsində Rusiya-Türkiyə münasibətlərini pozmaq istəyən müxtəlif dövlətlərin, mərkəzlərin və dairələrin qızışıdırıcılıq fəaliyyətlərinin təsiri böyükdür.

- Müqavilənin ləğvi mümkündürmü? Ləğv olunarsa, nəticələri nə olacaq?

-Əvvəlki dövrlərdə d’ iki ölkə arasında müəyyən böhranlar olub. Məsələn, ikinci dünya müharibəsinin sonlarında Stalin Türkiyəyə qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürüb, hətta məxfi əməliyyat planı da işlənib hazırlanıb. Lakin o, bu zaman yaranmış ən gərgin vəziyyətdə 1921-ci il 16 mart tarixli Moskva müqaviləsini ləğv etməyə cürət etməyib. O zaman - 1945-ci ilin yazından Türkiyə antihitlerçi koalisiyanın üzvü olan ölkələrin cərgəsində olsa da, Türkiyə hələ Qərb ölkələrinin blokunda deyildi. Stalin yalnız 1925-ci ildə SSRİ və Türkiyə arasında imzalanmış hücum etməmək haqqında paktı ləğv edə bilib. Sonralar sovet rəhbəri N.Xruşşov iki ölkə arasında münasibətlərin pozulmasında Stalini təqsirləndirib.

İndiki şərait o dövrdəkindən mürəkkəb deyil. O zaman beynəlxalq şərait və iki ölkə arasında münasibətlər daha gərgin idi. İndi Rusiyada Lenini, Türkiyədə isə Atatürkü tənqid edənlərin olmasına baxmayaraq, Moskva müqaviləsinin ləğv edilməsinin perspektivini görmürəm. Çünki rus və türk xalqları bir-birinə çox yaxındırlar. Lakin Qərbdə bəzi dairələrin rus-türk düşmənçiliyi və hətta müharibəsi törətməyə çalışdıqları bir zamanda hər şey liderlərin davranışlarından asılı olacaq. Ancaq Rusiya tərəfdən hələ də qisasçılıq hisslərinin tezliklə keçib gedəcəyi perspektivi dumanlı görünür.

Məlum olduğu kimi, Moskva müqaviləsi 1921-ci il martın 16-da RSFSR ilə Türkiyə arasında 16 madədəədən və 3 əlavədən ibarət olmaqla müddətsiz imzalanıb. Bu müqavilədə tərəflər əvvəllər imzalanmış bütün qeyri-bərabər hüquqlu müqavilələri, yəni həm çar Rusiyası və Osmanlı dövləti arasındakı müqavilələri, həm Osmanlı dövləti və Antanta ölkələri arasında imzalanmış Sevr müqaviləsini, həm də Türkiyə və Ermənistanı arasında imzalanmış Aleksandropol (Gümrü) sülh müqavilələriniləğv edirdilər, ərazi-sərhəd məsələlərini tənzimləyirdilər.

Müqavilənin üçüncü maddəsinə görə, tərəflər razılaşırdılar ki, Naxçıvan vilayəti müqaviləyə 1-ci əlavənin C bölməsində göstərilmiş sərhədlərdə Azərəbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi təşkil edir, bu şərtlə, Azərbaycan bu protektoratı hər hansı bir üçüncü dövlətə güzəştə getməyəcəkdir. Şərqdə Arazın səth relyefinin aşağı yerini, qərbdə isə Dəhnə dağları (3829) Vəlidağ (4121) – Bağarsıq (6787) – Gömürlü dağdan (6930) keçən xətdə Naxçıvan ərazisi zonasında yaaradılan üçbucaq Gömürlü dağdan (6930) başlayan, Seyranbulaq dağlarından (8071) – Ararat stansiyasından keçən və Qarasuyun Araz ilə qovuşduğu yerdə başa çatan göstərilən ərazinin sərhəd xətti Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrindən ibarət komissiya tərəfindən düzəldiləcəkdir.

RSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi iyulun 20-də, TBMM isə iyulun 31-də müqaviləni təsdiq ediblər. Ratifikasiya sənədləri Kars konfransı ərəfəsində, 1921-ci il sentyabrın 22-də bu şəhərdə mübadilə edilib.

Moskva müqaviləsinin maddələri əsasında 1921-ci il oktyabrın 13-də Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyə arasında RSFSR-in iştirakı ilə 20 maddədən və 3 əlavədən ibarət olan müddətsiz Kars müqaviləsi imzalanıb. Türkiyə ilə bu respublikalar arasında ərazi-sərhəd məsələləri tənzimlənib, bütün əvvəlki müqavilələrdən, yəni Aleksandropol (Gümrü) sülh müqaviləsindən də imtina edilib. Bu müqaviləni 1922-ci il martın 3-də Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi, martın 16-da isə Ümumrusiya Fəhlə, Kəndli, Qırmızı ordu və Kazak deputatları soveti Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyəti (protokol №21), martın 16-da Türkiyə Böyük Millət Məclisi, martın 20-də Ermənistan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi, iyunun 14-də isə Gürcüstan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi təsdiq ediblər.

Kars müqaviləsinin beşinci maddəsinə görə, Türkiyə hökuməti, sovet Ermənistanı və sovet Azərbaycanı hökumətləri razılaşırdılar ki, Naxçıvan vilayəti hazırkı müqavilənin III əlavəsində göstərildiyi sərhədlərlə Azərbaycanın protektoratlığı altında muxtar ərazi təşkil edir.

Həm Moskva, həm də Kars müqaviləsində “təminatçı” ifadəsi yoxdur. Naxçıvan Azərbaycan torpağıdır və onun mənsubluğu indi və bundan sonra da heç bir zaman müzakirə obyekti deyildir.

O zaman Moskva müqaviləsi imzalanan vaxtlarda Rusiya xalq xarici işlər komissarı G.Çiçerin Rusiya Kommunist (bolşevik) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosuna yazdığı məktublarında vurğulayırdı ki, müqaviləni imzalamağa türkləri çətinliklər razı sala bilmişik.

Eyni fikirləri Karsda Rusiya nümayəndəsi Y.Qanetski də Xalq Xarici İşlər Komissarlığına yazmışdı.

Kars müqaviləsinin ləğvi təkcə Rusiya və Ermənistandan asılı olan məsələ, təktərəfli və hətta ikitərəfli proses deyildir. Müqavilənin ləğvinə gərək Türkiyə, Azərbaycan və Gürcüstan da razı olsunlar.

Müqavilələrin ləğvinin Rusiya və Ermənistan üçün çox acı nəticələri olar. Qeyd etdiyim kimi, Kars müqaviləsinə görə, tərəflər bütün əvvəlki müqavilələrdən, yəni 1920-ci il dekabrın 2-də imzalanmış Aleksandropol (Gümrü) sülh müqaviləsindən imtina edirdilər. Aleksandropol müqaviləsinə görə isə Türkiyə və Ermənistan aralarında mövcud olan müharibəni bitmiş hesab edirdilər və daimi sülh üçün danışıqlara başlayırdılar. İmperialist dövlətlərinin ictimai sakitliyi pozmaq üçün törətdikləri qızışdırıcılıq hərəkətlərinin qarşısını almaq üçün İrəvan Respublikasına daxili qayda-qanunu qorumaq üçün yüngül silahlanmış polis, dövlət sərhədini qorumaq üçün 20 pulemyot, 8 dağ və ya səhra silahı ilə silahlanmış 1500 nəfərlik muzdlu hərbi qüvvəyə saxlamağa icazə verilirdi. Ermənistan heç bir ordu saxlamayacağı təəhhüdünü öz üzərinə götürürdü və hərbi mükəlləfiyyət keçirə bilməzdi. Yuxarıda göstərilənlərə nəzarət etmək üçün Türkiyənin siyasi nümayəndəsi İrəvanda yaşamalı idi. Ermənistan ərazisindən Türkiyə üçün təhlükə olardısa o, Ermənistana qoşun yeridə bilərdi. Tərəflər mədəni ölkələrdə olduğu kimi azlıqların bütün haqlarından istifadə etmələri, insanların öz doğma yerlərinə qayıtmaları barədə öhdəlik götürürdülər. Ermənistan hökuməti öz ərazisində yaşayan müsəlman əhalinin mədəni və dini inkişafı üçün şərait yaratmalı idivə s.

Kars müqaviləsi ləğv edilərsə, onda gərək Türkiyə ordusu təzədən gəlib Gümrüdə otura, həmin ərazilər Türkiyəyə keçə və o zaman təsdiq edilməmiş Aleksandropol sülh müqaviləsinin şərtləri müzakirə edilə, Batum Gürcüstandan alınıb yenidən Türkiyəyə qaytarıla bilər. Deməli, müqavilənin ləğvindən Rusiya və Ermənistan itirər.

Digər tərəfdən, Rusiya həm də türk ölkəsidir. Burada 30 milyon türk yaşayır. Müharibə Rusiyada daxili milli ziddiyyətləri dərinləşdirər və ölkənın parçalanmasına gətirər. Türkiyədə təqribən 50 min nəfərə qədər rus qadını ailə həyatı qurub.

Hesab edirəm ki, rus-türk münasibətlərinin kökləri dərindir. Əgər böyük maraqlar əsas götürülərsə, “təyyarə böhranı” onun təməllərini sarsıtmamalıdır. Yox, subyektiv amillər üstün gələrsə, onda hər şey mümkündür. Lakin o da uzun ömürlü ola bilməz. Sadəcə “təyyarə böhranı”ndan sonra iki ölkə arasında ehtiyatlılıq və soyuqluq başlanıb. Bu isə diplomatiyada bütün münasibətləri kökündən qırıb atmaq anlamına gəlməz. Ayrı-ayrı şəxslərin baxışları dövlətlərarası münasibətlərə təsir etsə də, ölkələrin maraqları hər şeydən üstündür. Ona görə də həm Kars müqaviləsinin, həm də Moskva müqaviləsinin ləğvi real görünümr. Rusiyada müəyyən dairələr və Ermənistan bu məsələni ortaya atmaqla münasibətləri qızışdırmaqda davam edəcəklər. Rus-türk münasibətlərinin gərgin olması Qərb ölkələrinə və Ermənistana sərf edir. Bundan Rusiya da, Türkiyə də heç bir şey udmur.

- Müqaviləyə xitam verilməsi ermənilərin Naxçıvana iddia etməsinə səbəb ola bilərmi?

- Ermənistanın Kars müqaviləsinə qarşı çıxması heç nəyi dəyişməyib və dəyişmir. Rusiyanın xahişləri ilə imzalanmış Kars müqaviləsinin Ermənistan tərəfindən hətta mümkün olarsa, kağız üzərində ləğvi “Rusiyanın ənənəsi olmayan dövlət” imicini yaradar və digər heç bir ölkənin ona inamı və etibarı qalmaz. Bu hal Ermənistanın Türkiyəyə müharibə elan etməsi anlamına gələr. Bundan da uduzan Ermənistan olar. Naxçıvana ermənilər Moskva və Kars müqavilələri imzalandıqdan sonrakı illərdə də iddia ediblər. Lakin heç bir nəticəsi olmayıb. Belə olduqda Ermənistan qarşısında Azərbaycanı da görər. Ermənistan Naxçıvana dair əsassız iddialarını təbliğ etməklə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunu və digər ərazilərini işğal etdiyi faktını unutdurmağa, “oldu-bitdi” yaratmağa və ermənilərin ruhunu yüksəltməyə çalışır.

- Müqavilə ləğv olunarsa, Türkiyə hansı addımı ata bilər?

- Rusiya ənənəsi olan bir dövlətdir. Moskvanın müqavilələri ləğv etməklə bağlı qərarları qəbul edəcəyi real görünmür. Bu, sadəcə, təzyiqdir və müqaviməti sınamaq məqsədi daşıyır. Azərbaycan Rusiya və Türkiyə münasibətlərində etibarlı bir körpüdür. Fikrimcə, Azərbaycan həmişəki kimi, rus-türk münasibətlərdəki gərginliyi zəiflətməkdə rol oynaya bilər.