45 il əvvəl başlayan hekayə: bir qadın ilk dəfə Böyük Britaniyanın necə Baş naziri oldu və bir çox addımları ilə yaddaşlarda qaldı

Düz 45 il əvvəl, 4 may 1979-cu ildə Marqaret Hilda Tetçer Böyük Britaniyanın Baş naziri vəzifəsini tutan ilk qadın oldu. Neokonservatorlar onu böyük və barışmaz siyasətçi, iqtisadi böhranla parlaq şəkildə mübarizə aparan və Britaniyanı dünyanın aparıcı dövlətləri sırasına qaytaran “dəmir ledi” kimi tərifləyirlər. Müxaliflər əksinə, onu nəinki bərabərsizlik, yoxsulluq və işsizliyin artmasına imkan verən, həm də ABŞ-ın maraqlarını müdafiə edən siyasətçi adlandırırlar. Marqaret Tetçer siyasi olimpə yüksəlmək üçün hansı yolu tutdu və niyə tetçerizm hələ də Böyük Britaniyada və bütün dünyada qızğın müzakirələrə səbəb olur? Bu barədə “Lenta.ru” araşdırma dərc edib. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdim edir:

Sahibkar ailəsindən çıxan xanım

Aristokratik köklərə malik olan Marqaret kiçik sahibkarlar ailəsindən idi. O 13 oktyabr 1925-ci ildə ərzaq mağazasının sahibi Alfred Robertsin və dəmiryol işçisi qadının qızı olaraq dünyaya gəlib.

Alfred Roberts heç bir partiyaya mənsub deyildi, lakin klassik liberalizmin dəyərlərini - hər şeydən əvvəl sahibkarlıq azadlığını müdafiə edənin məhz onlar olduğuna inanaraq mühafizəkarlara rəğbət bəsləyirdi. Artıq İkinci Dünya müharibəsi illərində o tədricən yerli səviyyədə siyasi həyata qoşulmuş və hətta ailəsinin yaşadığı Qrantem şəhərinin meri vəzifəsini də icra etmişdir.


Marqaret Tetçer – 1950-ci il.

Əvvəlcə gənc Marqaret də peşəkar siyasətə ciddi maraq göstərməyib. Məktəbi bitirdikdən sonra o ən yaxşı tələbələrdən biri kimi, kimya üzrə təhsil almaq üçün Oksford Universitetinin Somerville Kollecinə daxil olur və 1947-ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirir.

Siyasi karyeranın başlanğıcı

Artıq universitetdə olan Marqaret tədricən fəal siyasi həyata atılıb. Sonra tədqiqatçı kimyaçı kimi işləməyə başlayıb. O müxalifətdəki Mühafizəkarlar Partiyasına qoşulub. Təşkiların lideri Uinston Çörçill idi. Bu partiya marqaretin idealına çevrilib. Sonradan Marqaret Tetçer özü də “Çörçill tipli siyasətçi” adlandırıldı.

Mühafizəkar deputat Marqaret Tetçer seçki kampaniyası zamanı - Böyük Britaniya, 1970-ci il.

1950-ci ildə ilk dəfə (o vaxt uğursuz) parlament seçkilərində iştirak edib və siyahılardakı ən gənc namizəd və yeganə qadın kimi diqqət çəkib. Yalnız doqquz illik inadkar mübarizədən sonra nəhayət parlamentə seçilə bilib.

“Pilləkənin zirvəsinə qalxmağın yeganə yolu bir addım atmaqdır”, deyə Tetçer daha sonra məqsədlərinə çatmaqda əzmkarlığı haqqında danışarkən deyirdi.

Partiyanın tədbirlərinin birində Marqaret gələcək əri, 1951-ci ildə evləndikləri sahibkar Denis Tetçerlə tanış olub. Cütlüyün iki övladı var - qızı Kerol və oğlu Mark. Əri Marqareti siyasi fəaliyyətində fəal şəkildə dəstəkləyirdi.

Nazirdən Baş nazirə qədər

Marqaret Tetçerin ilk böyük təyinatı Edvard Hitin kabinetində Təhsil və Elm azirliyinə rəhbərlik etmək oldu. O dərhal dövlət xərclərini azaltmaq siyasətini təşviq etməyə başladı. Lakin o ilk növbədə 7-11 yaşlı məktəblilərə pulsuz süd verilməsini ləğv etmək qərarı ilə yadda qaldı. Bunun üçün nazir dərhal “süd oğurlayan” ləqəbini aldı.

Təhsil və elm naziri Marqaret Tetçer Londondakı evində - 1973-cü ilin yanvar ayı.

Mühafizəkarlar 1974-cü ildə seçkilərdə uduzduqdan sonra Edvard Hitin kabineti istefa verdi və Marqaret Tetçer partiyanın liderliyi uğrunda mübarizəyə başladı. Bir il sonra bu partiyanın sədrliyini uğurla qazanaraq Britaniyada nəinki müxalifət lideri, həm də ilk qadın lider oldu.

1970-ci illərin ikinci yarısı ovaxtkı hakim leyboristlər üçün də uğur dövrü deyildi. Köhnə tənzimləmə üsullarından istifadə edərək, neft böhranının, aşağı artım templərinin və yüksək inflyasiyanın nəticələrini aradan qaldıra bilmədilər, əksinə, genişmiqyaslı tətillərə səbəb oldular. Marqaret Tetçer, öz növbəsində, 1979-cu ildə seçiciləri cəlb edən və baş nazirliyə və islahatlara yol açan iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün prinsipcə yeni proqram təklif etdi.

“Bizim vəzifəmiz iqtisadi fon yaratmaqdır. İstehlakçının, işçinin, təqaüdçünün və bütövlükdə cəmiyyətin xeyrinə inkişaf etmək üçün yaxşı təşəbbüs və özəl sahibkarlıq...”, Tetçer 8 fevral 1975-ci ildə Gənc Mühafizəkarların Konfransındakı çıxışında qeyd edib.

Liberalizm və mühafizəkarlıq arasında

Marqaret Tetçerin iqtisadi proqramı neoliberal iqtisadçıların aparıcı beyin mərkəzi olan İqtisadi İşlər İnstitutu ilə sıx əməkdaşlıq şəraitində tərtib edilib və bu proqrama vergilərin azaldılması və sosial sektorda dövlət xərclərinin azaldılması, eyni zamanda, yeni sənaye sahələrinə investisiyaların artırılması, iri şirkətlərin özəlləşdirilməsi daxildir. Eyni zamanda, sosial dövlətdən tamamilə imtina edilmədi: hökumətin müdaxiləsi həqiqətən zərərsiz olduğu və iqtisadi inkişafı təmin etmədiyi yerlərdə azaldıldı.

Mühafizəkarlar Partiyasının lideri Marqaret Tetçer partiyanın Londondakı ofisinə gəlir - 4 may 1979-cu il.

Liberal iqtisadi kursa mühüm əlavə Viktoriya dövrünün dəyərlərinə müraciət, dövlətin gücünün əsas prioritet kimi görünməsi idi. Tetçer iqtisadi liberalizmlə mühafizəkar idealları birləşdirən siyasətini məhz Böyük Britaniyanın şöhrəti və dünyada lider mövqeyinin qorunub saxlanması ilə əsaslandırdı.

“Biz Britaniyanın maraqlarının nə olduğunu nəzərə alacağıq və onları müdafiə etməkdə qətiyyətli olacağıq”, Marqaret Tetçer Böyük Britaniyanın Baş naziri olarkən deyirdi.

Nəticədə, onun kabineti subsidiyalaşdırılan müəssisələrdən qurtulmaqla inflyasiyaya qalib gələ və iqtisadi artımı bərpa edə bildi. Böyük Britaniyanın ÜDM-i Tetçerin hakimiyyətinin on illiyi ərzində demək olar ki, dörddə bir artdı.

Böyük Britaniyanın Baş naziri Marqaret Tetçer və Kraliça II Yelizaveta Zambiyanın Lusakaya səfəri zamanı - 1 avqust 1979-cu il.

Eyni zamanda, təbii ki, xərclər də var idi: işsizlik artdı, getdikcə daha az uğurlu bazar iştirakçıları arasında gəlir fərqi yarandı. 1984-1985-ci illərdə mədənçilərin tətilində ictimai narazılıq ifadə edildi. Vəziyyət hətta 17-ci əsrin vətəndaş müharibəsi ilə də müqayisə edilirdi. Amma Baş nazir insanların bərabərsizliyində problem görmədi.

“Hamımız qeyri-bərabərik. Sosialistlər bunun əksini nə qədər sübut etməyə çalışsalar da, Allaha şükür, heç kim heç kimə bənzəmir. Hər bir insanın bizim üçün eyni dərəcədə vacib olmasına baxmayaraq, hər kəsin bərabərsizlik hüququ olduğuna inanırıq”, - deyə “dəmir ledi” vurğulayırdı.

Və onu islahatları tənzimləməyə çağıran opponentlərin və hətta tərəfdarlarının bütün tənqidlərinə o belə cavab verdi: “İstəsən, dönə bilərsən. Amma xanımlar üz döndərmirlər”.

Mühafizəkarlar Partiyasının lideri Marqaret Tetçer və ABŞ-ın milli təhlükəsizlik müşaviri Henri Kissincer - London, 18 fevral 1975-ci il.

Genişmiqyaslı fəaliyyətinə baxmayaraq, xanım Tetçer yüksək səmərəliliyi, təşkilatçılıq və nəzarəti həyata keçirmək bacarığı ilə seçilirdi. O tabeliyində olan işçilər üçün tapşırıqların ətraflı siyahısını tərtib etdi və nazirliklərdə baş verənlərə birbaşa nəzarət etdi. Bu, onun yüksək özünə inamı, Böyük Britaniyanı tərəqqiyə apara biləcəyinə inamı ilə birləşdirilirdi. Buna görə də onu Kraliça I Yelizaveta və ya hətta Janna d'Arkla müqayisə edirdilər.

Tetçer bildirirdi: “Böyük bir xalqın inamını bərpa etmək böyük işdir. Biz bundan çəkinmirik. Soydaşlarımızın indiki nəslinə böyük imperiya yaratmaq imkanı verilmir. Lakin bizim tənəzzülə son qoymaq və Uinston Çörçillin “uzun, sönük, uzanmış sürüşmə və təslim dalğaları, yanlış ölçmələr və zəif impulslar” adlandırdığı şeyə qarşı durmaq gücümüz var”.

O, Şimali İrlandiyanın ayrılması uğrunda mübarizə aparan irlandiyalı terrorçuların təqiblərindən qorxmurdu. 1984-cü ildə onlar Baş nazirin həyatına qəsd etdilər, lakin Tetçerin olduğu oteldə partlayan bomba belə onun iş qrafikini dəyişmədi.

Ancaq "Dəmir ledi" obrazı ilə bütün yazışmalara baxmayaraq, o tabeliyində olanlara həssaslıq göstərdi: sürücüsünün dəfn mərasiminə şəxsən gələ bilər və ya katibini Milad yeməyinə dəvət edə bilərdi.

Neomühafizəkar

Əlbəttə, Tetçer iqtisadiyyatda neoliberalizmin yeganə tərəfdarı deyildi. Oxşar siyasət eyni zamanda, ABŞ-da Prezident Ronald Reyqan, Almaniyada kansler Helmut Kol, Danimarka və Norveçdə mühafizəkar partiyalar, hətta İtaliyada sosialistlər tərəfindən də həyata keçirilib. O zaman liberal üsullar hökumətin müdaxiləsi siyasətinin gətirib çıxardığı 1970-ci illərin böhranından yeganə və ən yaxşı çıxış yolu kimi görünürdü.

Mühafizəkarlar Partiyasının lideri Marqaret Tetçer - Brayton, 13 oktyabr 1978-ci il partiya konfransında.

Lakin sonradan hətta postsovet məkanına da çatan “neokonservativ inqilab”ın əsasını qoyan Marqaret Tetçer oldu.

“İqtisadiyyat bir üsuldur. Məqsəd qəlbi və ruhu dəyişməkdir”, - deyə xanım Tetçer bildirirdi.

Folklend adaları müharibəsi

Tetçerin qarşısında duran vəzifə təkcə iqtisadi islahatlar deyil, həm də xarici siyasət məsələləri idi. Artıq 1982-ci ildə ilk dövründə o hərbi diktaturanın rəhbərlik etdiyi Argentinanın Folklend adalarını ələ keçirmək cəhdlərinə müqavimət göstərməli oldu.

İngiltərə Baş naziri Marqaret Tetçer və məşğulluq naziri Norman Tebbit Londonda mətbuat konfransında - 6 iyun 1983-cü il.

Böyük Britaniya Kral Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gəmilərinin iştirak etdiyi və yüzlərlə hərbçinin həlak olduğu əsl müharibə nəticəsində Cənubi Atlantikadakı ərazilərə nəzarət qorunub saxlanıldı. Eyni zamanda, hərbi əməliyyatlar cəmiyyəti daha çox Baş nazir fiquru ətrafında cəmləşdirdi və onun növbəti seçkilərdə rekord nəticə ilə yenidən seçilməsini təmin etdi.

Tetçer qeyd edirdi: “Cənubi Atlantika döyüşü təhlükələrə məhəl qoymadan və ya riskləri inkar etməklə qalib gəlmədi. Buna çətinliklər haqqında heç bir illüziyası olmayan kişilər və qadınlar nail oldular. Biz onlarla açıq şəkildə qarşılaşdıq və qalib gəlmək əzmində idik... Həqiqətən baş verən odur ki, biz artıq geri çəkilən xalq deyilik”.

Kommunistlərlə sülh

Uzun müddət Marqaret Tetçer “Soyuq müharibə”nin “şahinlərindən” biri kimi qəbul edilirdi. O hələ 1970-ci illərdə sovet mətbuatında “Dəmir ledi” ləqəbini almışdı. Gərginliyə baxmayaraq, SSRİ-nin siyasətini tənqid edirdi. Sonra Ronald Reyqan ilə birlikdə o Qərbi Avropada Amerikanın orta mənzilli raketlərinin yerləşdirilməsini və Strateji Müdafiə Təşəbbüsünü dəstəkləyərək yeni bir eskalasiya mərhələsinin təşəbbüskarı oldu.

SSRİ Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun üzvü Mixail Qorbaçov və Böyük Britaniyanın Baş naziri Marqaret Tetçer Çekersdə (Böyük Britaniya) görüşdə - 16 dekabr 1984-cü il.

Eyni zamanda, Mixail Qorbaçov SSRİ-də hakimiyyətə gəldikdən sonra onun mövqeyi dəyişdi. Marqaret Tetçer onda sovet siyasətini dəyişməyə hazır olan siyasətçi tipi gördü. Artıq 1985-ci ildə o Sovet İttifaqına səfər edərək, yeni siyasi düşüncəni alqışlayan ilk Qərb lideri oldu. Və 1988-ci ildə, Berlin divarının yıxılmasından bir il əvvəl o “Soyuq müharibə”nin bitməsi haqqında danışmağa başladı.

“1984-cü ildə ilk görüşümüz bəzən mürəkkəb, həmişə hamar olmayan, lakin hər iki tərəfdən ciddi və məsuliyyətli olan münasibətlərin başlanğıcı oldu. Münasibətlər getdikcə inkişaf edir və getdikcə daha mehribanlaşırdı”, - Mixail Qorbaçov bildirmişdi.

Gəmini tərk etmək

1980-ci illərin sonunda, iqtisadi böhran aradan qaldırıldıqda, neoliberal iqtisadi islahatlara doğru kursunu davam etdirən Tetçerin siyasətinə qarşı tənqidlər artmağa başladı. İndi hətta onun partiyası daxilində siyasətin mənfi tərəflərinə - yoxsulların sayının artmasına və Britaniya cəmiyyətinin bərabərsizliyinə daha çox diqqət yetirməyə başladılar.

Soldan sağa: Avropa Komissiyasının sədri Qaston Torn, Yaponiyanın Baş naziri Zenko Suzuki, Böyük Britaniyanın Baş naziri Marqaret Tetçer, ABŞ Prezidenti Ronald Reyqan, Fransa Prezidenti Fransua Mitteran, Almaniya kansleri Helmut Şmidt, Kanadanın Baş naziri Pyer Elliot Trüdo, İtaliyanın Baş naziri Covanni Spadolini və Belçikanın Baş naziri Vilfrid Martens Versalda G7 sammitində - Fransa, 4 iyun 1982-ci il.

Nəhayət, 1990-cı ildə o partiyanın rəhbərliyini və Baş nazir postunu daha yeddi il sələfinin kursunu mülayim şəkildə davam etdirən Con Meykora təhvil verərək, istefa vermək qərarına gəldi.

Yalnız 1997-ci ildə, Leyboristlər Partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra, tetçerizmin 18 illik tarixi sona çatdı. Baxmayaraq ki, onlar Tetçerin mirasını tamamilə ləğv etmədilər və hətta “dəmir ledi” ilə məsləhətləşməyə davam etdilər.

Lakin zaman keçdikcə səhhətindəki problemlərə görə xanım Tetçer siyasi işlərdən uzaqlaşmalı oldu. “Dəmir ledi” bir neçə dəfə infarkt keçirib. Keçmiş Baş nazirin 85 illik yubileyi öz iştirakı olmadan keçdi. O II Yelizavetanın hakimiyyətinin 60 illiyi şərəfinə qala-ziyafəti buraxmağa məcbur oldu və bir il sonra 8 aprel 2013-cü ilin aprelində 87 yaşında vəfat etdi. Xanım Tetçerin dəfn mərasimi genişmiqyaslı oldu. Onun dəfnini Şahzadə Diana ilə vidalaşma mərasimi ilə müqayisə etdilər.

“Biz böyük liderimizi, böyük Baş nazirimizi və xalqın böyük nümayəndəsini itirdik”, Böyük Britaniyanın Baş Naziri (2010-2016) Devid Kameron demişdi.

Tetçerizmin mirası

Marqaret Tetçerin hakimiyyətinin özü bir çox cəhətdən Böyük Britaniya üçün rekord idi: ilk qadın Baş nazir, ən uzun səltənət, ardıcıl üç dəfə seçkilərdə qalib gələn siyasətçi. Bir çox qadın siyasətçilər üçün onun liderliyi hakimiyyətə gedən yolda ilham mənbəyi oldu. Çünki onun təbirincə, “evi idarə edən qadın ölkəni idarə edə bilər”.

Tetçer deyirdi: “İnsanların “yaxşı, bax, o siyasətdə ən yaxşı insandır!” dediyini tez-tez eşidirik. Mən cavab verirəm: "Yox, daha yaxşı - o daha yaxşı qadındır”.

Hətta onun opponentləri də onun siyasətini amansızlıqla davam etdirdiyini və Böyük Britaniyanı həqiqətən də böyük etməyə çalışaraq ictimai maraqları müdafiə etdiyini vurğuladılar. Və 20-ci və 21-ci əsrlərin əvvəllərində tetçerizmin elementləri dünyada getdikcə daha çox siyasi qüvvələr, hətta onun leyborist rəqibləri tərəfindən paylaşılmağa başladı.

Müəllif: Turan Abdulla
pressklub