Ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarında SSRİ dövründən qalan dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi prosesində iştirak məqsədilə vətəndaşlara özəlləşdirmə çekləri paylandı. Vətəndaşlar bu qiymətli kağızları həm alıb-sata, həm də pay sahibinə çevrilə bilərdilər.

Lakin əhalinin böyük hissəsinin qiymətli kağızlar bazarı ilə bağlı maariflənmə səviyyəsinin aşağı olması, yanlış informasiyalarla bazarın yönəldilməsi, işbazların müxtəlif oyunlarla əhalini aldatması, özəlləşdirilən müəssisələrin sonradan bağlanması, dağılması son nəticədə çeklərin əllərdə dəyərsiz bir kağız parçasına çevrilməsinə səbəb oldu və 2011-ci ildə qanunazidd şəkildə tədavül müddəti dayandırıldı. Nəticədə bir milyona qədər vətəndaşın halal haqqı əlindən alındı.

Xatırladaq ki, özəlləşdirmə çekləri 1996-cı ildə, tarixi sosial ədaləti təmin etmək üçün Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış qanunla, 1997-ci ilədək anadan olmuş bütün ölkə vətəndaşlarına miras əmlak payı olaraq verilib. Bu çeklər dövlət qiymətli kağızları olmaqla yanaşı, həm də mülkiyyət hüququ daşıyır.

2011-ci ildən etibarən tədavülü dayandırılsa da, ekspertlər bu addımı qanunazidd hesab edirlər. Öz növbəsində, çekləri əllərində qalmış vətəndaşlar da əmindirlər ki, vauçerlərin tədavülü bərpa ediləcək.

Əllərində çekləri qalan və bundan yararlana bilməyən vətəndaşlar aidiyyəti dövlət qurumlarına müraciətlər etsələr də, problemin həlli hələ də uzadılır. Prezident İlham Əliyev tərəfindən məsələ ilə bağlı ötən il Konstitusiya Məhkəməsinə sorğu göndərilib, amma Konstitusiya Məhkəməsi qərar verməyib.

Mütəxəssislər, deputatlar, ictimai-siyasi xadimlər, hüquq müdafiəçiləri, jurnalistlər, sənət adamları – bir sözlə cəmiyyətin bütün kateqoriyasından olan şəxslər bu hüquq pozuntusunun aradan qaldırılması, vətəndaşların haqlarının bərpası üçün çağırışlar edirlər.

İctimai xadim, professor Məhərrəm Zülfüqarlı mövzuya dair AYNA-ya açıqlamasında deyib ki, dövlətin verdiyi vauçerlərdən istifadə edə bilməyən vətəndaşlara bundan yararlanmaq üçün şərait yaradılması mümkündür: "Dövlət müstəqilliyinin bərpası vaxtı hamıya özəlləşdirmə çekləri verildi ki, vətəndaşların sosial-iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşsın, onlar dövlət əmlakının özəlləşdirilməsində iştirak etsinlər, pay sahibi olsunlar. Yəni ki, çeklər bu məqsədlə paylanmışdı. Amma həmin vaxt işbazlar bundan yararlana bilsələr də, sadə vətəndaşların böyük hissəsi qazanclı çıxmadılar. Sonra dəyər-dəyməzinə çeklər bazara çıxarıldı, dövlətin qiymətli kağızları qiymətdən düşdü".

"Məsələ burasındadır ki, həmişə ilkin kapital oğurluğu olub. Fırıldaq yolla pul qazananlar, işbazlar camaatın savadsızlığından istifadə etdilər, ucuz qiymətə çekləri topladılar və müəyyən dövlət əmlakının özəlləşməsində iştirak edə bildilər. Həmin vaxt çeklərini satmayan, dövlətin qiymətli kağızının belə qiymətsiz ola bilməyəcəyini düşünən vətəndaşlar isə vauçerlərini saxladılar. Çeklərin tədavül müddəti bir neçə dəfə uzadılsa da, çek sahibləri qiymətli kağızını cüzi pula dəyişmək istəmədilər. Həm də onlar hesab edirdilər ki, üzərində müddət göstərilməyən qiymətli kağızların tadavül müddəti yenə artırılacaq. 2011-ci ildən sonra isə müddət artırılmadı, artıq 12 ildir ki, çeklər sanki tarixə qovuşub”, - deyə həmsöhbətimiz bildirib.

Onun sözlərinə görə, çeklərindən istifadə edə bilməyən vətəndaşlar indi dövlətin onlara istifadə etmək üçün şərait yaratmasını tələb edirlər: "Qanunla haqlıdırlar, çünki dövlətin qiymətli kağızlarından faktiki olaraq yararlana bilməyiblər. Bu baxımdan, hesab edirəm ki, məsələyə birdəfəlik son qoyulması üçün hökumət addım ata bilər. Həm insanların haqlarının bərpası baxımdan, həm də problemin həlli baxımından bu, təqdirəlayiq olardı. Hansısa formada məsələni yoluna qoymaq zəruridir. Hökumət ya əllərdə qalan çeklərin özəlləşdirmədə iştirakına şərait yarada bilər, ya da çeklər qiymətləndirilə, vətəndaşlara kompensasiya ödənilə bilər. Bu sahənin mütəxəssisləri ilə məsləhətləşmələr vasitəsilə uyğun qərarın verilməsi təqdirəlayiq olar”.

Siyasətçi, Böyük Azərbaycan Partiyasının sədri Elşad Musayev də AYNA-ya söyləyib ki, çek məsələsində vətəndaşların pozulan hüquqlarının bərpası vacibdir: “Zamanında vətəndaşlara bu çeklərdən verilsə də, özəlləşdirmə prosesində çox ciddi problemlər, korrupsiya halları oldu. Nəticədə bir çox vətəndaş öz qiymətli kağızından lazımınca istifadə edə bilmədi. Ortada reallıq var və dövlətin ona verdiyi qiymətli kağızı əlində qiymətsiz hala düşən insanlarımız mövcuddur. Onlar haqlı olaraq bu özəlləşdirmə payından istifadə hüququnun bərpasını istəyirlər. İndi söz dövlətindir və hökumət insanların hüquqlarını bərpa etməlidir”.

Müsahibimiz hesab edir ki, əlində çekləri qalmış şəxslərə vurulan ziyanın qarşılanması üçün dövlət proqramı tərtib olunmalıdır: “Faktlar yenidən araşdırılmalı və qalan müəssisələrin özəlləşdirilməsi üçün çeklər tədavülə buraxılmalıdır. Yaxud da vauçerlərindən istifadə edə bilməmiş vətəndaşlara hansısa formada kompensasiya ödənilməlidir".

"Məncə, məsələnin araşdırılması və çeklər barədə yekun qərar verilməsi üçün iqtisadçılardan və hüquqşünaslardan ibarət komissiya yaradıla bilər. Həmin komissiya da proqram hazırlaya, hökumətə təqdim edə bilər. Sonda hökumət də lazımi qərarı qəbul edə bilər. Məsələnin kökündə Azərbaycan vətəndaşı və onun hüquqları dayanırsa, bu və ya digər formada problem həllini tapmalıdır”, - deyə Musayev fikrini tamamlayıb.

Öz növbəsində vəkil Asif Məmmədov AYNA-ya şərhində, uzun müddətdir müzakirə olunan bu problemin həllinə ehtiyac olduğunu diqqətə çatdırıb: "Normativ hüquqi aktlara da, nəzəriyyəyə də əsasən, verilmiş bir hüquq ləğv olunduqda, həmin hüququ tənzimləyən normativ hüquqi aktlarda bundan sonra hansısa dəyişiklik edilməz. Ona görə ki, bu, hüququn qüvvədən düşməsi hesab olunur. Məsələ burasındadır ki, “İxtisaslaşdırılmış çek investisiya fondları haqqında əsasnamə” 14 may 1997-ci il tarixli 579 saylı fərmanla təsdiq olunub. Həmin çeklər başqa bir fərmanla 2011-ci il 1 yanvar tarixindən etibarən tədavüldən çıxarılıb. 22 dekabr 2014-cü il tarixli 426 saylı fərmanla isə “İxtisaslaşdırılmış çek investisiya fondları haqqında əsasnamə”də dəyişiklik edilib. İndi burada sual olunur: çeklər hələ də qüvvədə deyilsə, onda nə üçün çeklərə aid olan əsasnamədə dövriyyədən çıxarılandan sonra, yəni 2014-cü ildə dəyişiklik edilib?! Buradan görünür ki, ziddiyyət mövcuddur”.

“Hesab edirəm ki, qanunla özəlləşdirmə çekləri hələ də qüvvədədir və müəyyən hüquqlar bunu təsdiq edir. Hüquqa əməl edərək məsələnin həlli vacibdir. Əlində çeki qalan və bundan istifadə etməyən vətəndaşların hüquqlarının bərpası üçün addım atılmalıdır. Dövlət vətəndaşların çağırışına səs verməlidir və məncə, bu, diqqətə alınacaq, çeklərlə bağlı müvafiq qərar veriləcək. Yenə deyirəm, qanun bunu tələb edir”, - deyə hüquqşünas əsaslandırıb.

İqtisad elmləri doktoru, sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu da eyni mövqedədir. O, AYNA vasitəsilə hökumətə özəlləşdirmə payları ilə bağlı problemin həlli üçün müraciət edib: "Dövlətin verdiyi qiymətli kağızlardan istifadə edə bilməyən vətəndaşların pozulan hüquqları bərpa olunmalıdır. Çeklər paylananda insanlarımız bu qiymətli kağızlara ümid yeri kimi baxırdılar və düşünürdülər ki, özəlləşdirmə prosesində rahat iştirak edəcəklər. Hesab edirdilər ki, dövlətin mülkləri üzərində sahibkarlıq hüququ qazanacaqlar. Amma təəssüf ki, bu proses baş vermədi, çeklər nəzərdə tutulan kimi istifadə edilmədi".

"Çeklərlə bağlı xeyli fırıldaqlar yaşandı. İnsanlar hansısa dövlət müəssisəsində pay sahibi olacaqlarını düşünürdülər, amma müəyyən şəxslər, dəllallar tərəfindən aldadıldılar. Özəlləşdirmə çeklərindən sui-istifadə edilməsi fonunda çek sahibləri bunu çox ucuz qiymətə satdılar. Amma bunu satmayan, istifadə etməyən xeyli saysa insanımız var ki, onların haqları bu gün də tapdanır”, - deyə alim qeyd edib.

Qəşəmoğlu hüquqşünasların əsaslandırmalarına istinadən diqqətə çatdırıb ki, çeklərin tədavüldən çıxarılması qanunsuzdur: "Bunun niyə qanunsuz olduğu da tafsilatı ilə izah olunur. Baxırsan ki, həqiqətən də, çeklərin üzərində müddət yazılmayıb. Dövlətin qiymətli kağızı qiymətsiz ola bilməz axı. Düşünürəm ki, əlində çekləri qalan şəxslərin dövlətə inamını bərpa etmək üçün kompleks tədbirlər görülməlidir. Çünki o zaman səbəbindən asılı olmayaraq, insanlar açıq şəkildə aldadıldı. Bu sui-istifadə halının altından çıxmaq vacibdir. Ona görə də çeklər ya yenidən tədavülə buraxılmalıdır, ya da vətəndaşlara sahib olduqları çeklər müqabilində kompensasiya ödənilməlidir. Düşünürəm ki, bu problemi aradan qaldırmağa dövlətimizin gücü və iradəsi var”.

QEYD

Ötən əsrin sonlarında, konkret desək, 1996-cı ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin fərmanı ilə vətəndaşlara mülkiyyət sahibi olmaq üçün paylanmış qiymətli kağızlar 2011-ci ildən bu yana tədavüldə deyil. Əllərində qiymətli kağız olan vauçerləri qalmış yüzminlərlə vətəndaş tədavül müddətinin bitməsinin qanunsuz olduğunu, hüquqlarının bərpa olunmasını istəyir.

Zaman-zaman özəlləşdirmə çekləri ilə bağlı müxtəlif sahələrin ekspertləri, hüquqşünaslar, deputatlar, ziyalılar hökumətə pozulan hüquqlarının bərpası ilə bağlı müraciətlər edirlər. Müraciət edən şəxslər konkret arqumentlərlə çıxış edir ki, SSRİ dövrü və ya ondan əvvəlki illərdə ölkə daxilində yaranmış sərvətlərin 65 faizinin özəlləşdirmə çekləri vasitəsilə aparılması çeklərin üzərində yazılan “Bu özəlləşdirmə çekləri Azərbaycan Respublikasının dövlət mülkiyyəti ilə təmin edilir” sözləri ilə düz mütənasibdir.

Çeklərin hər birinin dəyəri eynidir və 1 pay 4 çekdən ibarətdir. Bu hissəyə düşən əmlak ekvivalenti payı qanunda inflyasiyadan qorunan əmlak ekvivalenti payı kimi göstərilib. Eyni zamanda, çeklərin etibarlılıq müddəti kimi bir anlayış və göstəriş yoxdur. Əllərində çekləri qalmış vətəndaşlar özəlləşdirmə prosesində iştirak edə bilmədikləri səbəbindən o çekləri hələ də saxlamaqdadırlar.

Vurğulanır ki, tədavüldən çıxarılan özəlləşdirmə çekləri qiymətli kağızlar hesab olunsa da, bu çeklərlə bağlı verilən qərarlar qanunvericiliklə düzgün aparılmayıb. Belə olan təqdirdə əlində özəlləşdirmə payları qalan şəxslərlə bağlı konkret addımlar atılması tələb olunur.

Diqqətə çatdırmaq lazımdır ki, Prezident İlham Əliyevin tapşırığı ilə özəlləşdirmə çekləri ilə bağlı hüquqi problemlərin aradan qaldırılması və bəzi normativ hüquqi aktların Konstitusiyaya uyğunluğunun araşdırılması məqsədilə Prezident Adminstrasiyası tərəfindən Konstitusiya Məhkəməsinə məktub daxil olub və qeydiyyata alınıb. Bu, müstəqil Azərbaycanın tarixində bir ilkdir ki, həm vətəndaşlar, həm deputatlar, həm də Baş nazirin göstərişi ilə Ədliyyə Nazirliyi, Prezident Administrasiyası, eləcə də şəxsən ölkə Prezidenti birbaşa özəlləşdirmə çekləri və bundan dolayı yaranmış kütləvi hüquqi problemlə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət ünvanlayıb. Amma 11 aydır ki, Konstitusiya Məhkəməsində aparılan araşdırmanın nəticəsi yoxdur.

Əlavə qeyd

Hamı bilməlidir ki, Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən verilən miras özəlləşdirmə payı mülkiyyət hüququ və bu hüququ təsdiq edən dövlət qiymətli kağızı olan özəlləşdirmə çekləri qanunla verilib!

Heydər Əliyevin özəlləşdirmə qanununun icrası üçün verdiyi və imzaladığı 450 nömrəli Fərman isə qanunla müəyyən edilmiş qaydada hər bir vətəndaşa düşən miras özəlləşdirmə paylarını təsdiq edən özəlləşdirmə çeklərinin dövlət öhdəliyi olaraq vətəndaşlara paylanılması və birincili olaraq yerləşdilməsini icra etmək üçün verilib. Bu gün də qüvvədə olan bu Fərmanla təsdiq olunmuş özəlləşdirmə çekləri haqqında Əsasnamənin 5-ci bəndi ilə bütün özəlləşdirmə dövründə özəlləşdirmə çeklərindən ödəmə vasitəsi kimi qəbulundan imtina etmək qəti qadağan olunub.

Fərman nə hüquq verir, nə də qanunun verdiyi hüququ ala bilər! Kompensasiya ödəmədən, məmurların hiyləsi ilə Fərman əsasında özəlləşdirmə çeklərini dövriyyədən cıxarmaqla aparılan özəlləşdirmə qanunsuzluq, xalqa qarşı ədalətsizlik və dövlətə qarşı təxribatdır!

Konstitusiya Məhkəməsinin ekspertləri olan hüquqşünas alimlərin 2022-2023-cü illərdə apardıqları elmi-praktik araşdırmaların nəticəsi kimi, 10-dan çox alimin rəyi əsasında yazılmış, Prezidentin nəzarətində olan Ali Attestasiya Komissiyasının “Qanun” jurnalında dərc olunmuş 4 məqalədə təsdiqlənmiş hüquqi faktlardan sonra, artıq hüquqşünaslar və ziyalılar mətbuatdakı çıxışlarında 13 ildir çeklərsiz aparılan özəlləşdirmənin xalqa qarşı cinayət və dövlətə qarşı təxribat olduğunu açıq-aşkar səsləndirirlər. Bu isə öz növbəsində tarixi ədalətin bərpa ediləcəyinə böyük ümidlər yaradır.

Alimlərin araşdırmasından məlum olur ki, qanunla inflyasiyadan qorunuan hər özəlləşdirmə payına düşən əmlak payı dəyəri bu gün üçün ən azı 20 000 ABŞ dolları dəyərindədir və Ulu Öndərin xalqa vədinə əsasən, tarixi ədalət naminə bu gün qanunvericiliklə Azərbaycan İnvestisiya Holdinqindəki bütün müəssisələrin və gələcəkdə özəlləşdiriləcək bütün orta və iri müəssisələrin əmlak dəyərinin ən azı 65%-i özəlləşdirmə çekləri ilə əvəzləndirilməlidir.

Qanunla bütün investorlar kollektivə məxsus 15%-dan qalan səhmlər və 50%-in üstünə gələrək ancaq özəlləşdirmə çekləri ilə ödəməlidir. Dövlət qanunla belə müəssisələrin ancaq ona məxsus olan 35%-nin pulla satışını həyata keçirə bilər. Ulu Öndərin imzaladığı qanunlar və Konstitusiya yeni ictimai sistemə keçid üçün sosisal tarixi ədalət naminə ölkənin ən kasıb vaxtında dövlətin iqtisadi və sosial siyasətinin əsası kimi qəbul olundu. Ümummilli Lider qanunla bütün özəlləşdiriləcək orta və böyük müəssisələrin 50+15%-nin özəlləşdirmə çekləri ilə aparılacağını dünyaya elan etdi. Hətta icarəyə verilmiş müəssisələrin gələcəkdə özəlləşdirilməsi və investisiya müsabiqələrinin özəlləşdirilməsi ancaq qanunun qoyduğu bu qayda ilə aparılmalı idi. Dövlət öhtəliyi kimi qanunla qoyulmuş bu qaydaları heç bir Fərman və hətta sonradan qəbul olunacaq hec bir qanun Konstitusiyaya zidd olaraq dəyişə bilməz!