Mərsiyə sözünün mənşəyi və nə üçün islamda simli və nəfəsli alətlərdə ifa etmək haramdır?

Mərsiyə sözünün mənası haqqında Azərbaycan və Türkiyə mənbələrində verilən məlumatlara görə; dünyasını dəyişmiş insanların yaxşı xüsusiyyətlərini, comərdliyini, ölümündən duyulan acını vəsf edərək yazılan qəmli şeir növüdür. Ənənəvi izaha görə ərəb mənşəli olub “marsiyya” sözündən götürülüb. Mərsiyə söyləyənə isə mərsiyəxan deyilir, həm də mərsiyənin əsasən peyğəmbər nəslindən olan və faciəli şəkildə öldürülmüş imam övladları, əhli-beyt, Kərbəla hadisələri ilə bağlı olaraq, daha çox yazılması haqda məlumatlar var.
Bəs mərsiyə sözünə və mərsiyə xarakterli şeirlərə ən qədim, ən erkən hansı dövrdə rast gəlinib?
Əfsanəyə görə e. 4000 il əvvəl Tanrıça Afina Böyük Menderes çayının qaynaqlandığı gölün sahilində bitən qamışlar üzərində dəliklər açaraq ilk fleytanı hazırlayır. Öz icadı ilə qürur duyan Afina tanrıların ziyafətinə qatılaraq fleytada ifa edir. Afrodita və Hera; Afina fleytada ifa edən zaman ordlarının şişməsinə, onun üzünün qəribə formaya düşməsinə gülürlər. Afina isə fleytanı lənətləyərək atır və bundan sonra kim həmin alətdə ifa edərsə onun çox böyük bəlalara düçar olmasını diləyib, yəni qarğış edib.
Bu hadisədən xəbəri olmayan çoban Marsiya/Marsia/Marsias fleytanı tapır və çox bacarıqla ifa edir. Tanrıça tərəfindən hazırlanmış alətin gözəl səslərinə heyran qalır. Sorağı hər yana yayılan Marsianın ifası; simli alət olan liranın mahir ifaçısı Tanrı Apollona da gəlib çatır. Apollon isə Marsianın bu bacarığını qısqanır və onu yarışmaya dəvət edir. Yarışmanın isə şərtləri belə olur ki, kim qalib gəlsə uduzana istədiyi cəzanı verə bilər. Yarışma baş tutur və Bozdağın ətəklərində, Frigiya kralı Midasın başçılığı ilə 3 nəfərlik bir münsiflər heyəti ilə xalqın qarşısında keçirilir. Həm münsiflər heyəti, həm də xalq Marsianın ifasını çox bəyənir və kral Midas özünün iki balını ona verir. Yarışma heç - heçə bitir.
Yarışmanın heç-heçə bitməsi ilə razılaşmayan Apollon lirasını tərs tutaraq ifa edir və Marsianın da fleytanı tərsindən ifa etməsini tələb edir. Tərs çevrilmiş fleytadan səs çıxmır və Marsia məğlub sayılır.
Özünü qalib hesab edən Apollon kral Midası yaxşı eşitməməkdə günahlandıraraq onu lənətləyib qulaqlarını uzunqulağa çevirir. Marsianı isə qayalıqda zeytun ağacından asdıraraq dərisini soydurur, həm də müxtəlif işgəncələr verdirərək öldürtdürür.
Marsianın ölümünə üzülən xalq, muzalar (sənət pəriləri, ilahələri), bütün canlılar, hətta qayalar onu qəmli sözlərlə oxşayaraq o qədər ağlayır ki, göz yaşlarından Böyük Menderes çayının başlandığı Suçıxan ərazisi, su qaynağı, həmin çaya tökülən Marsia bulağı, Çina çayı əmələ gəlir. Bu kiçik çaylardan isə Böyük Menderes çayı, nehri yaranır. Apollon isə sonralar öz hərəkətinnən peşman olur, lirasını sındırıb ataraq heç vaxt çalmır, Marsianı isə əbədi olaraq çağlayan bir bulaq halına gətirir. Marsia əfsanəsindən simli və nəfəsli çalğı alətlərin lənətləndiyi aydın görünür.
Bəs nə üçün mərsiyələr əsasən 12 imam övladları üçün (daha sonralar isə divan ədəbiyyatında yer alaraq müxtəlif şəxsiyyətlər üçün, məsələn Qanuni Sultan Süleyman haqqında) yazılıb.
Nəzərə alaq ki, 8-ci imam olan İmam Rzanın anası Nacima xanım olub. Nacima xanım isə milliyətcə fransız idi. Oğlu dünyaya gəldikdən sonra ona Tahirə adı verilmişdi. Bəzi mənbələrin yazdığına görə Fransanın Marsel şəhərindən, Yaqut əl- Əməvinin yazdığına görə isə Siciliya adasının Mursi şəhərindən olan əsirdir, ləqəbi isə Marsiadır. O zaman ehtimal etmək olar ki, həm qərib ölkədən əsir olaraq gətirilmiş olan, həm də İmam Rzaya qədər bütün imamların faciəli şəkildə öldürülməsini bilən müdrik və etiqadlı xanım Nacima qəmli sözlərlə əhli-beyti öxşayıb ağlayarmış. Əgər belə deyildisə, bəs nədən bu xanıma üçüncü bir ad verilmişdi; Marsia?!
aziya.info/