Naxçıvanda Nərimanovun büstünün sökülməsi məlumatını ilk yayan mən olmuşam və bunu həmin an hadisə yerindən çəkilən video-görüntü ilə birlikdə təqdim etmişəm. Görünür, Naxçıvan şəhər icra hakimiyyəti də bu gün mövzu ilə bağlı yaydığı bəyanatda məni nəzərdə tutaraq yazıb: “Bildiririk ki, dövlət qurumları ilə hər hansı dəqiqləşdirmə aparmadan, məsələnin mahiyyətini öyrənmədən və nəticələrini düşünmədən, ən əsası isə yaranmış vəziyyətdən sui-istifadə edərək ajiotaj yaratmaq məqsədilə tirajlanan bu cür informasiyalar qeyri-peşəkarlıq əlaməti olmaqla yanaşı, həm də media etikası baxımından yolverilməzdir və qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş məsuliyyət yaradır”.
Ardınca da bəyanatda “Hər kəs tarixini də, ədiblərini də, ictimai-siyasi və dövlət xadimlərini də yaxşı tanıyır”, - bildirilərək Naxçıvan şəhər icra başçısı Mirsənani Mirsaleh oğlu Seyidovun başdan-ayağa zəka fışqırdığını ortaya qoyulub. Biz də zəka dağarcığı olduğuna şübhə etmədiyimiz Mirsənani bəyin diqqətinə bəzi tarixi həqiqətləri çatdırmaq gərəyi hiss etdik.
Hörmətli zəka dağarcığı olan Mirsənani Seyidov müəllim, çox da uzaq olmayan tarixi həqiqətlər Nərimanovun xüsusilə Naxçıvanın həyatında heç də müsbət mövqe tutmadığını gözlər önünə sərir. Bu faktlardan yalnız bir neçəsini sizin diqqətinizə çatdırıram.
1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda bolşevik hökuməti qurulmuş və bu münasibətlə Azərbaycan Hərbi İnqilab Komitəsi 1920-ci il dekabrın 1-də bəyanat vermişdi.
Bəyanatda deyilirdi: “... Bundan sonra heç bir torpaq məsələsi əsrlər boyu qonşu olan iki xalqın qanının axmasına səbəb olmayacaq. Zəngəzur və Naxçıvan qəzaları Sovet Ermənistanının tərkib hissəsidir. Dağlıq Qarabağın kəndlilərinə isə öz müqəddəratını təyin etmək hüququ verilir. Zəngəzur ərazisində bütün hərbi əməliyyatlar dayandırılacaq və Sovet Azərbaycanının bütün əsgərləri oradan çıxarılacaq”.
Təsəvvür edirsiniz? Naxçıvan və Zəngəzur əhalisinin 90%-i, Ermənistanın isə 70%-i Azərbaycan Türkü olduğu halda onlara öz müqəddaratını təyinetmə haqqını verilmir, Qarabağdakı bir ovuc erməniyə isə bu haqq gözüyumulu hədiyyə edilirdi. Bu qərara imza atan Azərbaycan Hərbi İnqilab Komitəsində azərbaycanlılar da var idi: Nəriman Nərimanov, Əliheydər Qarayev, Qəzənfər Musabəyov, Mirzə Davud Hüseynov, Həmid Sultanov, A.Alimov, Dadaş Bünyadzadə. Nəriman Nərimanov isə Naxçıvanı və Zəngəzuru ermənilərə peşkəş çəkən həmin iclasa rəhbərlik edirdi və bəyanat onun imzası ilə yayılmışdı.
Tarixi mənbələrə inansaq, Azərbaycan Hərbi İnqilab Komitəsinin məlum bəyanatı Naxçıvanda dərin narahatlıq və etirazla qarşılanır. Azərbaycan Hərbi İnqilab Komitəsi etirazların qarşısını almaq üçün əslən Naxçıvanlı olan Behbud Ağa Şahtaxtınskini bölgəyə göndərir. Şahtaxtinski Naxçıvanda onu narahatlıqla gözləyən insanlar qarşısında çıxış edərək həqiqətləri deyir: “Azərbaycan sizi torpağınızla birlikdə Ermənistana satıb, əgər mən Bakıda olsaydım, buna qəti surətdə razılıq verməzdim. Siz torpağınızla birlikdə öz müstəqilliyinizi saxlamaq istəyirsinizsə, burada istinad edə biləcəyiniz yeganə qüvvə Türkiyə qoşunlarıdır. Xalq bu qoşunlar ətrafında sıx birləşməlidir”.
Naxçıvan camaatı məhz bundan sonra Türkiyə qoşunlarının ətrafında sıx birləşərək öz torpaqlarını müdafiə etməyə başlayır. Türkiyə rəsmilərinin müdaxiləsi ilə Moskva Naxçıvanı Ermənistana vermək planından əl çəkməli olur. Bu, Sovet Rusiyası ilə Ermənistan arasında bağlanan müqavilələrdə də öz əksini tapıb. Məlumata görə, Ermənistanın SSRİ-yə daxil olması üçün Rusiya ona Azərbaycan torpaqlarını hədiyyə verir. Həmin illərdə Rusiya ilə daşnak hökuməti arasında 2 müqavilə bağlanır. Müqavilələrdən biri 1920-ci ilin 10 avqustunda, digəri isə 28 oktyabrda (yeni təqvimlə dekabr ayının 2-də) imzalanıb. Birinci müqavilədə Naxçıvan və Zəngəzur Ermənistana verildiyi halda, ikinci müqavilədə Naxçıvan Ermənistanın ərazisi kimi göstərilmirdi. Sözsüz ki, bu dəyişiklik Naxçıvan camaatının dirənişi və Türkiyədə Atatürkün yenicə qurmaqda olduğu parlament hökumətinin diplomatik səyləri nəticəsində baş verir.
Rusiya ilə Ermənistanın daşnak hökuməti arasında 1920-ci ilin avqustunda bağlanan ilk müqaviləni Behbud Ağa Şahtaxtinski belə V.İ.Leninə və G.Çiçerinə göndərdiyi teleqramlarda qiymətləndirirdi: “Bu müqavilə ilə Ermənistanın daşnak hökuməti erməni xalqı arasında nüfuzunu daha da artırdı... Sovet Rusiyası xalqın tələbinin əksinə olaraq Naxçıvanı daşnaklara verir, halbuki bu yerli müsəlmanların fiziki məhvi təhlükəsini yaradır, necə ki, daşnak Ermənistanında yüzlərlə müsəlman kəndləri dağıdılmışdı”.
Bəs Türkiyənin həmin illərdə diplomatik çalışmaları hansı problemlərlə üzləşmişdi?
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin arxiv sənədlərindən (TBMM Gizli Zabıt Ceridesi, II, s.227) aydın olur ki, Moskva müqaviləsini imzalamaq üçün Rusiyanın paytaxtında Leninlə görüşən Türk heyətinə sovet lideri bu müqavilədə yer alan bəzi müvafiq maddələrlə əlaqədar Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanla anlaşmağı təklif edir. Türk heyəti Ermənistanla Gümrü müqaviləsinin bağlandığını əsas gətirib İrəvanla ikinci dəfə masaya oturmaq fikrini yaxına buraxmır. Leninin isə onlara belə cavab verir: “Onda gedin, bu məsələni Azərbaycan və Gürcüstanla müzakirə edin”.
Rıza Nur Bəyin rəhbərliyi altında Türk heyəti ilk əvvəl Bakıya gəlir. Heyətin TBMM-yə verdiyi hesabata görə, Bakıda onları pis qarşılayırlar. Nəriman Nərimanovun qəbul otağında bir neçə gün gözlədildikdən sonra Türk heyəti qəbul olunur. Nərimanov da eynilə Çiçerin və Lenin kimi, onlara bağlanacaq yeni müqavilədə erməni nümayəndələrinin də təmsil olunmasının vacibliyini bildirir. Üstəlik, Cənubi Qafqaz ölkələri keçirilməsi planlaşdırılan konfransda bir bütün olaraq təmsil edilməli idi. Nərimanovun irəli sürdüyü təklifdə bu konfransın Tiflisdə keçirilməsi nəzərdə tutulurdu.
Təbii ki, Gümrü müqaviləsinin tamamilə qüvvədən düşməsinə hesablanmış bu təklif Türkiyə tərəfindən qəbul oluna bilməzdi. Sənədlərdən aydın olur ki, Nərimanovla Türk heyətinin görüşü olduqca gərgin mübahisə şəraitində keçir və heç bir nəticə əldə edilmir. Hətta Nərimanov müzakirələr zamanı Türk diplomatlarına sabah ermənilərlə Türkiyə arasında döyüş çıxarsa, Azərbaycanın Ermənistanı müdafiə edəcəyini bildirir. Nəticədə xəyal qırıqlığı ilə üzləşən Türk diplomatları Bakıdan sonra Tiflisə gedirlər. Gürcülər də eyni təkliflə onları qarşılayırlar.
Diplomatik səylərinin nəticəsiz başa çatdığını görən Rıza Nur Bəy Türk diplomatik heyətinin rəhbərliyindən çəkilir. Onun yerinə Kazım Qarabəkir Paşa gətirilir. I Dünya müharibəsi zamanı Türkiyə Ordusunun Şərq qoşunlarına rəhbərlik edən və Qafqaz cəbhəsində böyük uğurlar qazanan generalın diplomatik danışıqlara rəhbər təyin olunması təsadüfi deyildi. Ankara bu təyinatla sanki Rusiyaya əgər bizimlə razılaşmasanız yenidən müharibəyə başlamalı olacağıq mesajı verirdi. İstiqlal savaşı verən Türkiyənin belə ağır zamanlarda bir də Rusiyanı qarşısına alması böyük cəsarət nümunəsi idi və Kazım Qarabəkir Paşanın səyləri nəticəsində hər iki tərəf konsensusa gəlir. Türkiyənin güzəşti Ermənistanın da yeni müqavilədə tərəf kimi tanınması olur. Onun qazandığı əsas güzəşt isə Cənubi Qafqaz ölkələrinin vahid bir subyekt kimi yox, 3 respublika şəklində danışıqlara qoşulması idi. Türkiyə ən çətin anına belə, Azərbaycanı bir subyekt kimi tanınmasına nail olmuşdu. Ankaranın zorla qopardığı ikinci güzəşt isə konfransın Tiflisdə yox, Qarsda keçirilməsi idi. Bununla da Qarsın Türkiyə ərazisi kimi tanınmasına nail olmuşdu.
Qısası, 1921-ci ilin oktyabr ayında keçirilən Qars müqaviləsində Naxçıvan türk torpağı olaraq qalmaq şansını qazansa da, Nərimanov başda olmaqla Azərbaycan kommunistlərinin səyləri nəticəsində Zəngəzur ermənilərə verildi. Naxçıvan isə yerli əhalinin amansız mübarizəsi və Türkiyənin diplomatik səyləri nəticəsində qıl payı canını qurtardı. Odur ki, Naxçıvanda Nərimanovun büstünün sökülməsinə bəzi ziyalılarımızın etirazını və Naxçıvan hökumətinin geri addım atmasını anlamaq mümkün deyil.
Heyder Oguz
Teref.az