Tarix əlinə heç bir kozır olmadan va-bank oynayanları sevmir

2025-ci il 11–13 aprel tarixlərində Antalyada dördüncü Antalya Diplomatiya Forumu (Antalya Diplomacy Forum, ADF2025) keçirilib. Bu il forumun mövzusu belə idi – “Parçalanmış dünyada diplomatiyanın qayıdışı”.

Forumun proqramına panel müzakirələri, dəyirmi masalar və çıxışlar daxil idi. Burada qlobal çağırışlara – geosiyasi münaqişələrə, iqlim böhranına, texnoloji dəyişikliklərə və beynəlxalq institutlara olan etimadın azalmasına dair fikirlər müzakirə olunub. Forum çərçivəsində həmçinin regional təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri, o cümlədən Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişi və erməni-türk münasibətlərinin normallaşdırılması da gündəmdə olub. Ankara bu prosesi Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinin həlli ilə əlaqələndirir, bu isə İrəvanda qeyri-konstruktiv yanaşma kimi qəbul edilir.

Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan forumda “Sülh kəsişməsi” adlanan konsepsiyasını təqdim edib. Burada İrəvanın mütəmadi şəkildə səsləndirdiyi prinsiplər yer alıb: qarşılıqlılıq, bərabərlik, suverenlik. Lakin reallıq göstərir ki, bu gözəl ifadələrin arxasında tez-tez prosesi ləngitmək, münaqişənin nəticələrini şübhə altına almaq və güzəştlər əldə etmək cəhdləri dayanır – özü də təcavüzün nəticələri aradan qaldırılmadan. Türkiyənin mövqeyi aydındır: sabitlik birtərəfli “yaddaş siyasəti” ilə mümkün deyil. İrəvan isə hələ də keçmişə qismən qayıtmaq ümidi ilə yaşayır və yeni reallıqları qəbul etməkdən imtina edir.

Sülh sazişinin iqtisadi üstünlükləri

Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanacaq sülh sazişi region üçün əsl iqtisadi sıçrayışa çevrilə bilər. Amma yalnız bir şərtlə: bu saziş açıq şəkildə, heç bir qeyri-müəyyənlik, revanşizm cəhdi və ləngitmə olmadan həyata keçirilsə.

Ermənistan üçün bu saziş sadəcə bir imkan deyil – sonuncu şansdır. İqtisadi təcriddən çıxmaq, iqtisadiyyatını canlandırmaq, yolları açmaq və investisiyalar cəlb etmək imkanı. Bu fürsəti davamlı təxirə salmaq – Ermənistanın özünə bahalı başa gələ biləcək bir lüksdür.

Azərbaycan üçün isə bu saziş – əldə edilən uğurların möhkəmləndirilməsi, ölkənin tranzit rolunun artırılması və uzunmüddətli inkişafın təmin olunması vasitəsidir. Təsəvvür edin: Meğridə anbarlar fəaliyyətə başlayır, erməni şirkətləri logistika üzrə müqavilələr əldə edir, Naxçıvanda marşrutlara xidmət göstərən servislər qurulur. Dünən beton bloklar və tikanlı məftillərlə bağlanan ərazilərdə bu gün müqavilələr və inkişaf əldə edilir.

Lakin kimsə hələ də xarici zəmanətçilərin dəstəyi ilə “status-kvo”nun bərpasını arzulayırsa, həmin iqtisadi üstünlüklər də onun üçün sadəcə xəyallarda qalacaq. Əsas sual budur: tərəflər bu imkandan yararlanmağa hazırdırlarmı, yoxsa siyasi ambisiyalar yenə də sağlam düşüncəni üstələyəcək?

Sülh prosesinin siyasi aspektləri

Azərbaycan işğala son qoyaraq ədaləti bərpa edib. Beynəlxalq ictimaiyyət bu prosesi ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpası kimi tanıyıb. İndi isə əsas məqsəd sabitliyin möhkəmləndirilməsi və yeni təcavüzlərin qarşısının alınmasıdır.

Sülh müqaviləsi təkcə gözəl sözlərdən ibarət olmamalıdır. O, real işləməli və gələcəyi təmin etməlidir. Hazırkı “Sülhün bərqərar olunması haqqında Saziş” isə hələlik yalnız bir konturdur və daha çox “siyasi avans”ı xatırladır. Bu sənəd daha çox prinsiplərin bəyanatı xarakteri daşıyır – içində ümumi ifadələr çoxdur, öhdəliklər isə az.

Ermənistan isə hələ də daxilində mübahisələr aparır: aydın olanı tanımaq lazımdırmı? İrəvanda tez-tez bu fikir üstünlük təşkil edir ki, hər hansı irəliləyiş “Azərbaycanın xeyrinə güzəştdir” Bu yanaşma sadəcə sadəlövhlük deyil – təhlükəlidir. Sülh – hədiyyə deyil. O, çətin qərarların, səhvlərin tanınmasının və illüziyaların tərk edilməsinin nəticəsidir. Bu, yalnız bir reallıq qəbul olunduqda mümkündür: tarix geri qayıtmayacaq.

Bu şəraitdə bağlanacaq istənilən müqavilə “bərabər” ola bilməz. O, yeni geosiyasi reallığı əks etdirəcək – burada yalnız bir tərəf qalib gəlib. Digər tərəf isə dərs çıxarmalıdır. Qələbə “investisiyadır” və onun “dividendlərini” necə bölüşmək lazım olduğunu Azərbaycan müəyyən edir.

Azərbaycanın mövqeyi: illüziyasız praqmatizm

Hərbi qələbə qüvvələr balansını tam dəyişib. Bakı artıq diplomatik manevrlərlə vaxt itirmək niyyətində deyil. İndi əsas prioritet – strateji maraqlardır: Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi, artıq əhəmiyyətini itirmiş “Minsk qrupunun” ləğvi, vurulan zərərə görə kompensasiyalar, Ermənistanın demilitarizasiyası, nəqliyyat marşrutları, xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin açılması.

Bu məsələlərin bəziləri “Saziş”də yer almasa da, bu, onların unudulduğu anlamına gəlmir. Fikrimcə, sərhədlərin delimitasiyası başa çatmayana, digər işğal edilmiş anklavlar qaytarılmayana və ekoloji təhlükəsizlik məsələləri öz həllini tapmayana qədər Azərbaycan Ermənistanla kommunikasiyaları açmayacaq.

Azərbaycan üçün münaqişədən sonrakı məsələlərin həlli yalnız uğur deyil, həm də çağırışdır: infrastrukturun bərpası, ərazilərin reinteqrasiyası və müharibədən zərər çəkmiş əhali ilə iş.

Beynəlxalq siyasətdə Azərbaycan üstün mövqedədir: nə siyasi tanınma, nə də Aİ və hətta BMT-dən maliyyə yardımı ona lazım deyil. Enerji və investisiya məsələlərində Avropada tərəfdaş kimi Böyük Britaniya, İtaliya, İspaniya və daha bir sıra kiçik, lakin praqmatik ölkələr – Macarıstan, Bolqarıstan, Latviya və digər oyunçular kifayətdir.

Azərbaycan MDB çərçivəsində regional ticarət sazişlərini gücləndirmək və öz məhsulları – elektrik enerjisi, boru məhsulları, karbamid və s. üçün bazar genişləndirmək niyyətindədir. Məsələn, artıq razılaşdırılıb ki, Şərqi Zəngəzuru Naxçıvanla birləşdirən elektrik ötürücü xətti İran ərazisindən keçməklə tikiləcək. Hətta Afrika kimi perspektivli bazarlarda da yer tutmaq uğrunda mübarizə başlanıb.

Ermənistanın mövqeyi: daimi zəmanət axtarışı

İrəvan Avropa, ABŞ və Rusiya arasında tərəddüddədir, müstəqil siyasət yürütməkdə çətinlik çəkir. Azərbaycandan fərqli olaraq, Ermənistanda bir çoxları hesab edir ki, dünya xəritəsində “xüsusi yerə” sahib olan bu ölkə mütləq birinin himayəsi altında olmalıdır. Bu yanaşma bir qədər valideynin kredit kartından ayrılmaq istəməyən tələbələrə bənzəyir.

Bu mənada Ukrayna nümunəsi ibrətamizdir. 2018-ci ildə MDB-dən çıxarkən Petro Poroşenko belə demişdi: “Orada artıq bizim üçün heç nə yoxdur – biz Avropaya doğru gedirik”. Müdafiə naziri isə əlavə etmişdi: “Biz Qərb silahlarının sınaq meydanı üçün ideal ölkəyik”. Nəticə məlumdur...

Bir müttəfiqlə əlaqələri kəsmək və digərlərinə ümid bəsləmək bəlkə də həyəcanlı macəradır, amma siçan üçün pendir hələ də tələdədir.

Ermənistanda nə Aİİ-yə, nə də KTMT-yə inam var. “Qərbə yönəlik əmr verildi” məntiqinə uyğun olaraq, Qərbə sadiqlik andları yönəlib. Bu davranışın əsas tezisi budur: “hər kəsin fərqli seçim hüququ var”.

Amma dünya yalnız şüarlardan ibarət deyil. “Kiçik və qürurlu” xalqlar üçün günəş altında öz yerlərini tapmaq çətindir. Əgər onlar özlərini “Tanrı tərəfindən seçilmiş” hesab edirlərsə, bu vəzifə ikiqat çətinləşir. Ermənistan “kimin pulu varsa, onunla rəqs edən qız” vəziyyətinə düşmək riski ilə üz-üzədir. Və beynəlxalq arenadakı davranışları da buna çox bənzəyir.

Danışıqların uzadılması: vaxt qazanmaq oyunu

Ermənistan niyə sülh müqaviləsini imzalamağa tələsmir? Çünki öz zəif mövqeyini anlayır və başa düşür ki, bu gün imzalanacaq istənilən saziş onun gələcək ambisiyalarına uyğun gəlməyəcək. Lakin daim yeni zəmanət axtarışında olmaq, müstəqil strategiya olmadan gah Şimala, gah da Qərbə doğru hərəkət etmək yalnız subyektivliyi itirməyə gətirib çıxaracaq.

Sülh, yoxsa fasilə?

Ermənistanda sülh prosesi geniş emosional reaksiyalar doğurur – təslimçilik qorxusundan tutmuş, utancaq ümidlərədək. Danışıqlar bir fürsət kimi deyil, məcburi zərurət kimi qəbul olunur, erməni rəhbərliyi isə az qala hər vasitə ilə azacıq da olsa kompromis axtarışı görüntüsünü saxlamağa çalışır.

Azərbaycan isə əksinə, diplomatik reveranslara ümid bağlamadan, sistemli şəkildə suverenliyini bərpa edir

İrəvan sazişi imzalayacaqmı, onu fürsət yarananda pozmadan, yenidən nəzərdən keçirməyə çalışmadan həyata keçirəcəkmi? Tarix göstərəcək. Hələlik isə İrəvanda bir suala kazino oyunçuları kimi cavab verilir: “Bəlkə bəxtimiz gətirdi?” Tarix isə əlinə heç bir kozır olmadan va-bank oynayanları sevmir.
Fuad Rəsulov
TEREF