Azərbaycan haqlı olaraq bəşər sivilizasiyasının ilkin ocaqlarından sayılır. Iki milyon yaşı olan bu əzəli, əbədi və qutsal torpaqda ulu əcdadlarımız çox qədim dövrdən sığınacaq tapıb, məskən salıb, yuva qurub, ocaq çatıb, qayım-qada olub, dövran sürüb, zaman-zaman yaşayıb və gəlişmişdir. Xalqımız ana vətənin əsil sahibi, əvəzsiz varisi, qoruyub-saxlayanı, qurub-yaradanı olub, dünyanın ən qədim və mədəni etnoslarının biri kimi tanınıb, sayılıb və seçilib.
Azərbaycanın mədəniyyət ocaqlarından sayılan biri və tarix boyu yağı-düşmanlar tərəfindən qanına boyanıbda bir avuc torpaq belə düşmana verməyən qoşaçay şəhəridir. Qoşaçay şəhəri güney azərbaycanın batı vilayıtinin güney ovalığlnda yerləşir. Bu şəhər adından da aydın olduğu kimi iki Cığatı və Tatau çayları arasında yerləşir və coğrafi mövqeyinə görə, doğu azərbaycan vilayətinə və Zəncana bir ilgi körpüsü kimi önəmli yerə malikdir. Qoşaçayın 200-dən çox tarixi və turisti cazəbələrə malikdir və tarix boyu bir çox dövlətlərin başkəndi olmuşdur. Örnək olaraq Manna, Midiya dövlətlərin başkəndi və eləcədə Elxanlılar dönəminidə qış payitəxti olaraq özəl önəmli dərəcəyə malik olmuşdur.
Məlum olduğu kimi bu şəhərdə başqa iran coğrafisindən də örnək olaraq Kirmanlı və Zərənd tayfaları yaşamaqdadırlar. Və bir sıra qərəzli fars tarix yazarları onları fars kökənli qələmə alıb və onların qacarlar yəni Ağa Məhəmməd xan dövründə bura zorla köç etdirildiklərini və türklər arasında əridiklərini yazırlar. Ancaq yetirməliyik ki, o çağda kürdlər, azərbaycan türklərin soyqırım etmək məqsədiylə qoşaçay və başqa batı azərbaycan şəhərlərinə hücum etmişdilər. Və Qacar dövləti onların qarşısını almaq üçün bu köçləri düzənləməşdilər. Köçlər həməşə zorla olmayıbdır yəni bir çox tayfalar könüllü olaraq kürd cinayətlərinin qarşısını almaq üçün gəlib yerləşmişdilər. Bugündə baxsaq İranın Kirman vilayatində yaşayan elə həmən zərəndlər türk soyludurlar və bütünlüklə türkcə qonuşurlar. Yəni onlar burda əriməyiblər və türk kökənli olduqları məlumdur. Həmən kürdlər 1916-ci ildə Şıx Übeydullah nəhri sərkərdəliyi ilə qoşaçayda minlərcə insanı qətlə yetirmişlər. Və bu olay qoşaçayın qanlı yaddaşlarından biri dir.
Məlum olunduğu kimi güney Azərbaycanın bir çox tarixi abidələri çirkin siyasətlər nəticəsində qorunub saxlanmadığı üçün məhv olub aradan getmişdir. Sağ qalan tarixi yerlər isə araşdırılıb üzə çıxarılmır. Bu tarixi əsərlər qoşaçayda da az deyildir. Bu tarixi məkanlardan örnək olaraq daş təpəni ad aparmaq olur. Daş təpə qoşaçaydan 21 k.m quzey-batısında yerləşir. Oradaki qala bütünlüklə aradan getmişdir. Hətta oradan tapılan kətibə isə indi almanda saxlanılır ki, arxeoloqların verdiyi məlumata görə aşkarlanan kətibə urartuların şahı 1-ci Arqiştiyə aid edilir ki, mannalar yenildikdən sonra oranı ələ keçirmişdir. Eləcədə oradan tapılan əşyaları eneolit çağına aid edilərək bu məkanda yaşayış tarixi çox əskilərə qayıtması söylənilir.
Qoşaçay başqa turisti məkanlarada malikdir. Örnək olaraq; cığatı və tatau çayı sahilləri, leylan çay,acurlu çayı, cəbikli mağarası (tarixi-turisti), ozan şəlaləsi, tağ məçidi və sairə.
Qoşaçay adının anlamı
əski türk mifik dünya görüşündə olan kultlar və inanclarla bağlı yaşadıqları və məskən saldıqları məkanlara və coğrafi özəlliklərinə baxaraq uyğun olan ata inancları və orada baş vermiş bir sıra olaylarla bağlı ad seçirmişlər. Və bugünə qədər gəlib yeni nəsillərə matmışdır. Bu məkanların biri qoşamay şəhəri dir. Şəhərin adı təmiz türkcəmizdə olan iki sözcükdən yəni “qoşa” və “çay”dan ibarətdir. Aydın olduğu kimi və bir sıra tədqiqatlara əsasən, toponimiyada “qoşa” say anlamın daşıyaraq, “iki” deməkdir. Onun işlənməsi coğrafiya səcciyəsinin təsdiqinə xidmət edir. “qoşa” sözü bu bölgədən başqa digər yer adlarda isə gözə çarpmaqdadır; zəncanın qeydar şəhərinə bağlı olan “qoşa təpə”, tovuz rayonunda “çataq ya qoşa köy”, muğanda “qoşa qışlaq” və sairəni ad aparmaq olar. Və bu gün “qoşa qarımaq” ifadəsidə bu örnəklərə daxildir. Yəni bir sözlə bu şəhər iki cığatı və tatau çayları arasında yerləşdiyi üçün “qoşa çay” və “iki su arası” adlanmaqdadır.
Mifik görüşə gəldikdə “su” sözü yalnız qoşaçayda deyil, eləcədə başqa şəhər və toponimlərdə su varlığlı ilə ilgili olanlara rast gəlirik; urmu, muğan, çaypara, biləsuvar, germi, qara su, sular, bulaq, bulub, çay, çayır, çimən və başqa söz və ifadələrimizdə rast gəlinir. Göründüyü kimi qoşaçayda su sözü çay varyandında işləkdir. Mifik yer-sub inancı ilə sıx ilgidədir. əski türklərdə və bugünə qədər su sözü bu, mu, cu, çu, çuy şəkillərində rast gəlinir. Bugün qırğızıstanda və qazağıstanın güneyində “çuy” adlı çay adı vardır və onun ətraf bölgəsi çuy vadisi adlanır. Eləcə qoşaçayın “çuğanlı” köyü isə su və çayla yad edilir. Hətta dilimizdə işlək olan çimən, cup, cuy, və farslarda işlədilən cuybar və cuy isə bizim dilimizdən alınmadır. Dilimizdə ifadə edilən “cum-culuq su olmaq”da su kökünə aiddir. Yəni əski türklərdə su yaradılış və hayat başlanğıcı olaraq qutsal sayılıb və ağ ana (ana ilahə) ilə birgə olduğuna inanc vardır.




Fotografçı: Setare Əmini