Öyküyü biliyorsunuz. Vanlı toprak ağası Kinyas Kartal Menderes'le anlaşmış ve Köy Enstitülerini 1954'te kapattırmış.
Değerli arkadaşlarım, bilindiği gibi, Köy Enstitüleri yasası 17 Nisan 1940 tarihinde TBMM'den geçti; ancak bu kurumların kuruluşu Eğitmen Kurslarına dek ( 1936) gidiyor. 1937-1940 tarihleri arasında Eğitmen Kursu yerleşkelerinde dört Köy Öğretmen Okulu açılıyor. Bu okullar, 1937'de Eskişehir Çifteler, İzmir Kızılçullu; 1938'de Trakya-Kepirtepe, 1939'da ise Kastamonu Gölköy Öğretmen Okullarıdır.
Eskişehir Çifteler ve İzmir Kızılçullu Öğretmen Okulu mezunları 1942 yılında okulları Köy Enstitülü olarak bitirmişlerdir. Bu iki kurumdan mezun olan öğrencilerden isteyenler 1942'de açılan Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü'ne kayıt yaptırmıştır.
Köy Enstitülerinin 4274 Sayılı Teşkilat Yasası 1942'de TBMM'den geçti ve yürürlüğe girdi. Köy Enstitülerinin Programı ise 1943'te yayımlandı. Görüldüğü gibi 1936 yılında Eğitmen Kursları ile başlayan süreç 1937'de Köy Öğretmen Okullarıyla sürmüş ve 1940'ta ise köy Enstitüleri Yasası ile taçlanmıştır.
1946 yılına geldiğimizde ülkemizde çok partili genel seçim yapıldı. Bu seçimlerden sonra kurulan yeni hükümette 1938 yılının Aralık ayında göreve gelen Hasan Ali Yücel yoktu. Onun yerine Sivas Milletvekili Reşat Şemsettin Sirer Milli Eğitim Bakanlığı'na getirildi. Köy Enstitülerinin kuramcısı ve kurucusu olan İsmail Hakkı Tonguç ise Reşat Şemsettin Sirer tarafından Eylül ayında İlköğretim Genel Müdürlüğü görevinden alındı.
1946 yılının son aylarından başlayarak 1947 yılı içinde neredeyse tüm Enstitü müdürleri ve deneyimli öğretmenler yerlerinden alındı ve ülkemizin çeşitli okullarına çil yavrusu gibi dağıtıldı.
1947'de Eğitmen Kursları ve Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü kapatıldı. 1943'te yedi Enstitüde açılan Sağlık Kolu'nun altısı kapatıldı, yalnız Hasanoğlan'da açılan kaldı. Aynı yıl Köy Enstitüsünün Programı değiştirildi ve 1947 Programı'nda iş ve Teknik derslerinin saatleri yarı yarıya azaltıldı. Köy Enstitülerini diğer eğitim kurumlarından ayıran özelliği 1943 Programı'ydı. Bu Program iş içinde, iş aracılığıyla ve iş için ilkelerine göre düzenlenmiş uygulamalı bir programdı. Kurumlara özgünlüğünü veren de bu programdı.
Görüldüğü gibi 1947 Programı ile Enstitülerinin eğitim ilkesi büyük yara almıştı. 1943 Programı, Yasa'nın öngördüğü ' köye yarayışlı eleman'ı' yetiştirirken, 1947 Programı'nın amacı ' köye öğretmen yetiştirmek'tir. Enstitülerde cumartesi günleri yapılan "eleştiri- özeleşti saatleri ile serbest okuma saatleri 1947'den itibaren kaldırıldı. Özellikle kitap okumalar 'disiplin' altına alındı. Yeni atanan öğretmenler enstitülere önyargılarıyla geldiler ve öğrencilere baskı uygulamaya başladılar. Kız öğrencilerin sayısı hızla düştü. Öğrenciler başarısız diye sınıfta bırakıldı, 20 Enstitünün her birinde 800- 1000 hatta 1200 öğrenci öğrenim görürken, bu sayı 1948'den itibaren 300- 400'lere dek düştü.
Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü mezunları 1947'nin Mayıs ayında apar topar askere alındılar ve içlerinden 28'i de çavuş çıkarıldı.
Özetin özeti olarak anlattığım tüm bu değişikliklerin çok fazlasını Fakir Baykurt, Mahmut Makal, Pakize Türkoğlu, Talip Apaydın, Dursun Akçam, Mehmet Başaran ve diğer enstitü mezunu yazarlarımız yazdıkları kitaplarla anlattılar.
1954'te bu kurumların bir tabelaları kalmıştı. DP de tabelayı indirdi.
Sonraki yıllarda milletvekili de olan -adı gerekli değil- bir gazeteci Vanlı toprak ağası Kinyas Kartal ölünce, " Ben Kinyas Kartal ile röportaj yapmıştım, o röportajda bana, Köy Enstitülerini kendilerinin kapattırdığını söylemişti." dedi. Adama sormazlar mı? Kardeşim madem röportaj yapmıştın, röportajı yayımlamak için neden Kinyas Ağa'nın ölümünü bekledin?
Reşat Şemsettin Sirer'in kendi yazdıklarından biliyoruz ki DP'lilerle bu konuyu görüşmeye 1945'te başlamışlar. Olayın özü şudur: 1946 yılında seçime giderken, CHP içinde etkin olan sözde aydınlar ile gerici kesimler işbirliği yaparak Enstitülerin daha bebekken boğdu, DP de bu kurumların cenazesini kaldırdı.
Cengiz Öksüz
Yeni Kuşak Köy Enstitülüler Derneği İstanbul Şubesi Başkanı
Meraklısı için; Engin Tonguç, Bir Eğitim Devrimcisi/ İsmail Hakkı Tonguç YKKED Yayını.
Hürrem Arman, Piramidin Tabanı, YKKED Yayını,
Pakize Türkoğlu, Kısa Süren Hasat- Tonguç ve Enstitüleri, İş Bankası Yayını,
Mehmet Başaran, Memetçik Memet,
Niyazi Altunya, Köy Enstitüsü Sistemine Toplu Bakış,
Fakir Baykurt, Anılar....
Talip Apaydın, Mahmut Makal, Dursun Akçam vd.