Qarqarlar qədim türk tayfalardan biri hesab olunur. Tarixi mənbələrdə onlar əsasən Qafqaz bölgəsində yaşayan və Azərbaycan Albaniyası ərazisində mövcud olmuş xalq kimi göstərilirlər. Onlar əsasən Albaniya dövlətinin tərkibində yaşamış və onun siyasi, hərbi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışlar.
Qarqarlar haqqında ilk məlumatlara antik müəlliflərin və orta əsr tarixçilərinin əsərlərində rast gəlinir.
Bəzi tarixçilər Qarqarların Skif-Sak mənşəli, bəziləri isə türk mənşəli olduqlarını qeyd edirlər. Burada bildirim ki, bəzi tarixçilər yanlışlıqdanmı. ya türk tarixinə qısqanclıqlarındanmı sakları türklərdən ayrı hesab edənlərin fikri idi. Əslində isə bildiyimiz kimi saklar da elə türklərion bir qoludur. Orta əsr ərəb və fars mənbələri də qarqarları Qafqazın yerli türkd tayfalarından biri kimi qeyd edir.
Qarqarlar əsasən aşağıdakı bölgələrdə yaşamışlar:
Qarabağ – xüsusilə də Kəlbəcər, Laçın, Xocavənd və ətraf ərazilərdə onların izləri görünür.
Qazax-Tovuz bölgələri – burada da qarqar mənşəli kənd və toponimlər mövcuddur.
Qafqaz Albaniyasının qərb və cənub-qərb torpaqları – bu ərazilər onların ilkin məskunlaşma yerləri sayılır.
Qarqarlarla bağlı bir sıra yer adları (toponimlər, hidronimlər ) hələ də qalmaqdadır ki. bunların bıəziləri aşağıdakılardır :
Qarqarçay – Azərbaycanın Kəlbəcər və Tərtər rayonları ərazisindən keçən çay. Qarqarların izlərini daşıdığı düşünülür.
Qarqar kəndi – Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində bu adda kəndlər olmuşdur.
Qarqarlı – bu adla tanınan kənd və ərazilər var; adın kökü "Qarqar" tayfasına bağlıdır.
Gargar (alternativ yazılış) – bəzi tarixi mənbələrdə və xəritələrdə bu formada qeyd olunur.
Gargaravan – Azərbaycanın qərb torpaqlarında , xüsusilə də Zəngəzur bölgəsində bu adda kəndlər olmuşdur.
Qarqarların adını daşıyan ərazilərdə qədim qalalar, nekropollar, alban məbədləri və daş kitabələr tapılmışdır.
Onların izləri Qafqaz Albaniyası mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynayıb.
Qarqarlar həmçinin hərbi cəhətdən güclü tayfa kimi tanınırdı və Albaniya ordusunda mühüm rol oynamışdılar.
Qarqar türklərinin yaşadıqları ərazilərdə aparılan arxeoloji qazıntılar onların zəngin və qədim mədəniyyətə malik olduğunu sübut edir. Aşağıdakı abidələr bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır:
Qalatəpə (Ağcabədi rayonu):
Antik və orta əsr şəhər məskəni.
Çiy kərpicdən tikili qalıqları, saxsı və metal əşyalar tapılmışdır.
Qafqaz Albaniyasının şəhər mədəniyyətinə dair dəlillər təqdim edir.
Qaraçinar (Goranboy rayonu):
Eneolitdən Orta əsrlərə qədər uzanan mədəni təbəqələr.
Obsidian və çaxmaqdaşından əmək alətləri, keramik nümunələr tapılıb.
Şeyx Babı Xanəgahı (Füzuli rayonu):
XIII əsrə aid dini kompleks.
Qarqarların mədəni və dini həyatını əks etdirir.
Şortəpə və Balatəpə (Bərdə):
Erkən tunc və antik dövrlərə aid yaşayış yerləri.
Muncuqlar, gil fiqurlar və digər maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur.
Qarqar türkləri Azərbaycan tarixinin dərin qatlarında iz qoymuş qədim tayfalardandır. Onların yaşadıqları ərazilərdə tapılan arxeoloji materiallar, toponimlər və yazılı mənbələr Qarqarların qədim türkdilli etnos olduğunu təsdiq edir. Bu tayfa həm Qafqaz Albaniyasının, həm də ümumilikdə Azərbaycan tarixinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Qarqarların araşdırılması həm tarix elmi, həm də milli kimliyimizin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Gələcək arxeoloji tədqiqatlar və tarixi mənbələrin təhlili Qarqar türkləri haqqında daha dərin biliklər əldə etməyə imkan verəcəkdir
M.Afət
TEREF