İran tarixçiliyində monqollar dağıdıcı qüvvə və amansız fateh kimi göstərilsələr də, reallıqda müasir İran öz cəmiyyəti, mədəniyyəti və siyasətini böyük ölçüdə monqolların birləşdirdiyi coğrafiya və dövlətə borcludur. Munxnaran Bayarlxaqva ənənəvi İran tarixşünaslığını təftiş edir: https://bakuresearchinstitute.org/yasasin-monqol-boyuk...
Munxnaran Bayarlxaqva
Monqolustan Milli Təhlükəsizlik Şurasının keçmiş rəsmisi və Cons Hopkins SAIS məzunudur.

İranın kollektiv yaddaş itkisi

Müasir İran tarixşünaslığı köçəri türk-monqolların rolunu silib, inkar edən fars mərkəzli nəzər-nöqtəsi nəfinə bütün bunları danır. Onların görüşünə görə, bu köçərilər İranın ali oturaq mədəniyyətinə aid deyillər. Hətta BBC-nin Fars İncəsənəti adlanan sənədli filmi belə İran tarixinin bu fars mərkəzli görüşünün qurbanı olaraq iddia edir ki, İran monqol işğalından yalnız farsdilli bürokratların qurduğu fəaliyyət nəticəsində salamat qurtula bilib (Hart 2020). 20-ci əsr İran tarixşünaslığı farsdilli bürokratlara daha çox yer ayırır, monqollar isə viranla, sarsıntılı xarici işğalla sinonimləşdirilir. İranın salamat qurtulması monqolların İran milli mədəniyyətinin ölməz simurğunu məhv edə bilməməsi ilə izah edilir (Biran 2007, 131).

Monqolların sonda İslamı və Fars mədəniyyətinin aliliyini qəbul etməsi kimi söhbətlər də yenə dinə, dilə və farslaşmağa anaxronistik bir əhəmiyyət verir. Türk-monqollar tərəfindən inkişaf etdirilmiş və qidalandırılmış mədəniyyət ancaq farslara aid edilir. 13-cü əsrdə monqol xanlarının islamı qəbul etməsi qətiyyən onların öz monqolluğundan və monqol köklərindən hansısa başqa bir şeyin nəfinə imtinası anlamına gəlmirdi və üstəgəl, onların qəbul etdiyi islam ilk növbədə öz türk-monqol təbəələrinin qəbul etdiyi islam idi ki, onlar Çingiz varislərinin dinini dəyişdirməsi üçün bu yolu açmışdılar (Lane 2022, 289; Pfeiffer 2016). Eynilə, rəsədxanaların açılmasının həddən artıq maliyyələşdirildiyi kimi, dinlər monqolların beyinlərində dolaşan əbədi suallara cavab axtarışının başqa bir yolu idi ki, Çingizilərə aid şəhərlərdə keçirilən müdriklik bazarları bunun əyani sübutudur (Lane 2016, 235).

Monqolları və digər köçəriləri günah keçisi şəklində təqdim edən hekayələrin erkən nümunələrini Əl-Əfqaninin əsərlərində də tapmaq mümkündür ki, o, 1859-cu ildə Qahirədə olarkən yazırdı ki, Çingizilər, Teymurilər və digər tatar hökumətləri oğru barbarlar idi (Kenny 1966, 22). Qacar tarixçisi Rzaqulu Hidayət yazırdı ki, Qacarın Kirman üzərinə hücumu Çingiz və Hülakünün qətliamlarının təkrarlanması idi (Amanat 2012, 317). Birinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrdə, Pəhləvilərin iqtidarı zamanında bir tərəfdən zərdüştilik keçmişi ideallaşdırılır, digər tərəfdən türklərə sarı xətər kimi xitab olunurdu (Atabaki 2020, 72). Öz türk tayfa adları olan Palanidən imtina edərək soyadlarını farslaşdıran Pəhləvilərin hakimiyyəti dövründə farsların ərəb və türklər üzərində mədəni üstünlüyünün nümayiş etdirilməsi adi hala çevrildi.

Fars mərkəzli tarixşünaslığı müzakirə edərkən biz ən əsas, müvafiq təhsil almamış tarixçilərin Pəhləvilər dövründə yazdıqlarını, xüsusən 1933-cü ildə İranın ümumi tarixini qələmə almış Abbas İqbalı nəzərdə tuturuq. Məhz onun yazılarında həqiqətən, bu gün müasir İranın hər yerində mövcud olan obrazının başlanğıcını görürük. Bu obrazın iddiası odur ki, monqollar böyük fars və Çin mədəniyyətlərini dağıda bilmədilər və böyük İran və Çin millətləri dirçələrək İslam və Buddizmi yaymağa müvəffəq oldular. İran İslam Respublikasının tarixçiləri də bu proseslər barədə yazılarında çox fərqlənmirlər, çünki öz əsərlərini ancaq Pəhləvi dönəmi tarixçilərinin bazasına əsaslanaraq yazırlar. İran İslam Respublikasının rəsmi tarixçisi Rəsul Cəfərian İlxanilər dövrünü qiymətləndirərkən onu monqollara qədərki və sonrakı İslam eraları arasında bir kəsilmə kimi qələmə verir, Bayani kimi müəlliflər isə İran mədəni aliliyi ideyasını işğalçıya qarşı qələmi ilə mübarizə aparmış və yenmiş şiə azadlıq mücahidi ideyası ilə əvəzləyir (Pistor-Hatam 2021, 17).

19-cu əsrə qədər monqol genealogiyasına mənsubluq bütün İran hakim sülaləri üçün hakimiyyətə iddialarını legitimləşdirmək üçün əsas üsul idi. İran tarixinə hazırkı fars mərkəzli yanaşma daimi qurban kimi təqdim olunmanın yaratdığı nağıldır. Yəni Çingiz İslam dünyasının və fars mədəni arealının yaradıcılarından biri kimi qiymətləndirilməlidir, necə ki, bugünkü Monqolustanda o, buddizmi yayanlardan biri hesab olunur.

Daxili Asiyanın fars, rus və Çin şovinizmi

İranlıların monqollara münasibətini izah etməyin müxtəlif yolları var, amma fars mərkəzli görüşün aparıcı xətti budur ki, monqollar farsların yetkin sivilizasiyası üçün təhlükə idilər (Fragner 2006, 69). 13-cü əsrdə heç vaxt yaşamayan, həmin dövrün hadisələrinin heç vaxt şahidi olmayan iranlılar sanki keçmişə baxanda özlərinin guya digərlərindən daha üstün əcdadlarının yenidən iranlı, yaxud fars olmaq üçün kənar yardıma ehtiyacı olmasını etiraf etməkdən dərin xəcalət hissi keçirdirlər.

Müasir iranlıların iddia etdikləri tərzdə monqolların onların millətini məruz qoyduqları travma halı o hallarda baş verir ki, kollektiv qrup şüurlardan silinməsi mümkün olmayan bir iz qoymuş travmaya məruz qaldığına inandırılır (Alexander 2004, 1). Bu cür travmaların sülh çağlarında istifadəsinə xüsusi ehtiyac duyulmur, lakin böhran zamanı onlar Səddam Hüseynin 2003-cü ildə ABŞ müdaxiləsini Monqol işğalına bənzətməklə tarixi travmanı səfərbər etmək cəhdinə oxşar tərzdə yada salınır, onlara yeni həyat verilir və yeni düşmən qarşısında onlarla təkrar üz-üzə gəlinir.

Beləliklə, “Monqol soyqırımı” obrazı və onun iranlıların və ya farsların kollektiv psixikasına etdiyinin funksiyası klassik “seçilmiş travma” nümunəsidir ki, bu zaman tarixi hadisələrin həqiqiliyi bulanıq və əhəmiyyətsiz olur (Volkan 2021, 1). Başqa sözlə, “Monqol soyqırımının” məhv etdiyi insanların kimliyi və dəqiq sayı ikinci dərəcəli məsələyə çevrilir və travmanın daşıyıcıları əzaba məruz qalanları heç də ayırmır və hətta tanımır. Uzaq keçmişdə baş verməsinə və şübhəli olmasına baxmayaraq belə seçilmiş travmalar insanların müasir dövrdə hərəkətlərinə yön verir.

İranlıların monqolları orientallaşdırarkən aktyorları tarixi dövrdəki rollarına uyğun libasa bürüməyi əhəmiyyətli saymayan 300 adlanan musiqili tamaşalarında olduğu kimi tarixşünaslıqları da hazırkı dövrün siyasi məqsədlərinə xidmət edərək anaxronistik şəkildə günümüzün termin və kimliklərini keçmişə daşıyır. Bu, İran tarixşünaslığının ardıcıllıq nağılıdır və nağıldır ona görə ki, monqolların vurduğu travma fars şovinizminin xidmətindədir.

Uydurma hekayələr müxtəlif yollarla, o cümlədən müəyyən iyerarxiyaları əsaslandırmaq üçün istifadə oluna bilər ki, bunlar da öz-özlüyündə sosial biliyi formalaşdırır. (Toomey et al 2023, 4). Seçilmiş travmaların digər bir mühüm aspekti budur ki, onlar dramatik ideologiyalar, yaxud milli bərpa layihələri vasitəsilə travmanın aradan qaldırılması üçün imperativlər yaradırlar (Volkan 2021, 1). Bizim nümunədə bu farslaşdırma layihəsidir ki, İran tarixinə türklərin, monqolların və köçərilərin töhfələrinin silinib atılmasına haqq qazandırır. Bu layihə sonradan İran İslam Respublikası dövründə islamlaşdırılmış, bununla belə, özünün kəskin fars mərkəzli meylini qoruyub saxlamışdır. “Sarsılmaz millətin” məruz qaldığı digər travma və alçaldılmalarla birgə monqol obrazı İran/farslığın böyük hekayəsinin və kollektiv mənasının vaz keçilməz tərkib hissəsidir (Hirschberger 2018, 2). Bu seçilmiş travmanın mütəmadi olaraq təkrar istehsalı İran tarixşünaslığının üzərinə özlərinin tarixi propaqandalarını korrektə etmək və tarixlərindəki bu görünməz məqamları silmək yükü qoyur.

Soyqırımın tərifi və epistemiologiyasına baş vurmadan bu gün belə hekayələrin faydalılığını asanlıqla görmək mümkündür. Aşağı biri kimi tərif edilmiş özgə millətə özünü olmadığı kimi tərif etmək və özgələrə münasibətdə kimlik və iyerarxiya qurmağa imkan verir. Başqa sözlə, müasir iranlı monqollardan şikayət edərkən elə ilk paraqrafın birinci cümləsi farsların ölkənin azlıqları üzərində aliliyinə və onların mədəni və dil hüquqlarının davamlı sıxışdırılmasına haqq qazandırır. İran diasporasının bəzi nümayəndələri ölkələrinə demokratiya çağırışı etsələr də, onların monqollar tərəfindən məruz qaldıqları seçilmiş travmaya bağlılığı bəyan etdikləri demokratik dəyərlərin ziddinə olaraq imperiyanı əsaslandırdıqlarına işarə edir.

Əksəriyyət artıq bilir ki, fars mərkəzli İran millətçiliyi Arianizm kimi irqçi ideyalardan ilhamlanmışdır. Lakin bu məqalənin məqsədləri çərçivəsində fars mərkəzli hekayələrin monqollara, türklərə və İç Asiyanın köçəri xalqlarına qarşı irqçi münasibətinin xüsusiyyətlərini izah etməyə ehtiyac vardır. Geniş Avrasiya bölgəsi və son iki yüz ildə milli dövlətlərin imperiyaları əvəzləməsi makrotarix çərçivəsində monqolların belə özgələşdirilməsi və günah keçisinə çevrilməsi kontinental Avrasiyanın mərkəzində bir çoxları üçün faydalı vasitə olmuşdur və hələ də olmaqda davam edir. İran misalında məhz elə bu proses idi ki, İran sülalələrinin qat-qat daha kosmopolit tarixini silən fars mərkəzli dünyagörüşün formalaşmasına töhfə vermişdi.

1970-ci illərdən əvvəl beynəlxalq və milli İran tarixşünaslıqları az-çox dialoqda idi və o dövrün tarixçilərinin baxışları göstərir ki, milli tarixşünaslıqda İç Asiya köçərilərinin bu cür aşağılanması norma idi. Məşhur fransız tarixçisi Rene Qrosse İç Asiya köçərilərini böyük qədim sivilizasiyaların ucqarlarında “qurd sürüsünə” bənzədirdi (Sneath 2023, XI). Denis Sinyor özünün “Erkən İç Asiyanın Kembric tarixi”ndə yazırdı ki, İç Asiya tarixi barbarlar tarixidir (Sinor 1990, Frontmatter).

Yuxarıda təsvir edilmiş tarixin Avrosentrik izahlarına uyğun olaraq, İran nativizminin banisi Cəlal Əhməd iddia edirdi ki, ancaq oturaq həyat sürən insanlar yazını ixtira edə bilər və Əhəmənilərdə də yazı oturaq həyata keçəndən sonra meydana gəlib (Pistor-Hatam 2007, 570). Monqolların Pəhləvilər dövründə ilk rəsmi tarixini yazan İran tarixçisi Abbas İqbal inanırdı ki, iranlılar oturaq həyat sürən, nəfis, sivil, yüksək mədəniyyətli olduqları halda monqollar qaranlıq, vəhşi, sari dərili tatarlar, sivilizasiyadan, mədəniyyətdən uzaq köçəri idilər. İBuna oxşar şəkildə Əli Şəriətinin “Qırmızı şiəlik və qara şiəlik” essesində monqollara haqqında danışılan “özgə” və düşmən konsepsiyasında mərkəzi rol verilir (1974). Populyar mədəniyyətdə, misal üçün İslam inqilabına qədərki dövrdə çəkilmiş Monqollar filmində televiziyanın kənd İranının həyatına davamlı müdaxiləsi monqol işğalı ilə müqayisə edilir (Mogholha n.d.).

Akademik araşdırmada qarşılıqlı məlumatlılıq prinsipi var ki, beynəlxalq tədqiqatçıların bir-birinin işləri ilə tanış olmasını və bir-biri ilə tədqiqatları çərçivəsində dialoq içində olmağı ehtiva edir (Pistor-Hatam 2014, 295). Qismən məhz bu paradiqmaya görədir ki, bu essenin də göstərdiyi kimi, Qərb akademiyası son onilliklərdə monqollar və digər İç Asiya köçəriləri barədə Avrosentrizmin yaratdığı obrazı düzəltmək üçün böyük addmlar atmışdır. Monqol dövrü haqqında yazan İran müəllifləri isə monqol imperiyası tarixi barədə bu beynəlxalq elmi diskursdan bilərəkdən kənarda qalmışlar. Qısası, bunu etməklə müasir İran tarixşünaslığı elm deyil, ideologiya olaraq qalır və təkrar-təkrar belə obrazları reproduksiya edən diaspora da elmi deyil, ideologiyanı təkrarlayır.

2023-cü ildə İran İç Asiya köçərilərinin tarixini özgələşdirən və silən yeganə yer deyil. Qəbul edilmiş fikrin əksinə olaraq, Avrasiyada müstəmləkəçi-oturaq imperializm aktivdir və çiçəklənməkdədir (McNamee 2023). Əgər Rusiya əksər ərazilərini Çingizilərə məxsus olanları ələ keçirməklə qurulan oturaq müstəmləkəçi imperiyadırsa, Çin Mançu Qinq imperiyasının kosmopolit keçmişinə sahib çıxmış Sino-sentrik imperiyadır. Eynilə bunlar kimi, İran dövlətlərüstü ideologiya hesabına mövcud olan ölkə olsa da, mahiyyəti etibarilə Rusiya və Çinə yaxındır. O, kosmopolit bir irsə sahib çıxsa da, İç Asiyanın, türklərin, monqolların tarixini və irsini öz tarixşünaslığından silməklə, inkar etməklə onu şovinist avtokratiyanın xidmətinə vermişdir. Monqollardan gördükləri məşəqqətlər barədə ifrata vardırılmış yaddaş İranlıların psixikasında dərin yer elədiyi kimi, diasporadakı iranlılar da həmçinin ölkələrinin müxtəlifliyinə yarayacaq alternativ tarixi hekayəni təsəvvür etməkdən çəkinirlər.

2003-cü ildə Los Anceles əyalətinin incəsənət muzeyi “Çingiz xanın mirası” adlanan sərgi təşkil edəndə İran diasporasının nümayəndəsi Əhməd Cabbari şikayət məktubu yazaraq sərginin İran icmasının hisslərinə toxunduğunu bildirmişdi. O, təklif edirdi ki, sərginin adı “Hitlerin mirası” kimi dəyişdirilsin (Jabbari 2003). 2020-ci ildə Nant qəsri İç Monqolustan muzeyi ilə birgə oxşar sərgi təşkil etmək istərkən Çin oradan Çingiz və monqol sözlərinin yığışdırılmasını istəmişdi. Çinin tələblərini yerinə yetirməkdən imtina edilməsi sərginin ləğvi ilə nəticələnmiş və o, yalnız 2023-cü ilin oktyabrında Monqolustan hökumətinin dəstəyi ilə açılmışdı (Chrisafis 2023). ələ işləyir.



İstinadlar:

“ĒRĀN, ĒRĀNŠAHR” Encyclopaedia Iranica Foundation. (n.d.). Welcome to Encyclopaedia Iranica. https://iranicaonline.org/articles/eran-eransah

“Musical “300” in Saadabad Palace complex. (n.d.). Honaronline. https://www.honaronline.ir/Section-photos-11/174313-musical-in-saadabad-palace-complex

Alexander, J.C., ‘Toward a Theory of Cultural Trauma’, Cultural Trauma and Collective Identity (Oakland, CA, 2004; online edn, California Scholarship Online, 22 Mar. 2012), https://doi.org/10.1525/california/9780520235946.003.0001, accessed 3 Nov. 2023.

Amanat, A. (2012). Legend, Legitimacy and Making a National Narrative in the Historiography of Qajar Iran (1785–1925). Persian Historiography. https://doi.org/10.5040/9780755610426.CH-007

Atabaki T. (ed.) 2009, 336 p.. Iran in the 20th Century. Historiography and Political Culture. London/New York, I.B. Tauris.

Biran M. (2007). Chinggis Khan. x+182pp, One World Publications, Oxford (in the series “ The Makers of the Muslim World”). https://www.academia.edu/32453356/Biran_Chinggis_Khan_Makers_of_the_Muslim_World_2007

Biran M., (2018). “Violence and Non-Violence in the Mongol Conquest of Baghdad,” in Robert Gleave and István Kristó-Nagy, eds. Violence in Islamic Thought from the Mongols to European Imperialism. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2018: 15-31 https://www.academia.edu/37596405/Biran_2018_Violence_and_non_Violence_in_the_Mongol_conquest_of_Baghdad_pdf

Biran M., (2023). “Ilkhanid Baghdad (1258-1335): Between the Local and the Global.” In The Mongols in Global History and Art History, ed. Anne Dunlop, 185-215. Florence: I Tatti – The Harvard University Center for Italian Renaissance Studies ; Rome: Officina Libraria. https://www.academia.edu/104252344/Biran_2023_Ilkhanid_Baghdad_1258_1335_Betwen_the_Local_and_the_Global

Biran, M. (2019). Libraries, Books, and Transmission of Knowledge in Ilkhanid Baghdad. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 62(2-3), 464-502. https://doi.org/10.1163/15685209-12341485

Brinkmann S.: Mongolischer illuminierter Prachtkoran mit Goldtinte, in: Ein Garten im Ärmel. Islamische Buchkultur, hg. v. Verena Klemm, Leipzig 2008, S. 11

Chrisafis, A. (2023, November 3). Blockbuster show on Genghis Khan opens in France after row with China. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2023/nov/03/blockbuster-show-on-genghis-khan-opens-in-france-after-row-with-china?CMP=share_btn_tw

Dashdondog, B. (2020). Mongol Diplomacy of the Alamut Period. Eurasian Studies, 17(2), 310-326. https://doi.org/10.1163/24685623-12340078

De Nicola, B. (2017). Women in Mongol Iran: The Khatuns, 1206-1335. Edinburgh University Press. http://www.jstor.org/stable/10.3366/j.ctt1g09twn

Durand-Guedy, (2014). « What does the history of Isfahan tell us about Iranian society during the Saljuq period? », in Edmund Herzig and Sarah Stewart (eds) The Idea of Iran, vol. 6: The Age of the Seljuqs (London and New York: I.B. Tauris, 2014), pp. 58-73. https://www.overdrive.com/media/2385738/the-age-of-the-seljuqs

Farmanfarmaian, F. S. Fraying at the Edges: Iran and the Khanates of Central Asia. The Contest for Rule in Eighteenth-Century Iran. https://doi.org/10.5040/9780755645985.CH-008

Fragner, B. (2006). “Ilkhanid Rule and its Contributions to Iranian Political Culture”. In Beyond the Legacy of Genghis Khan. Leiden, The Netherlands: Brill. https://doi.org/10.1163/9789047418573_011

Fragner, B. (2018): „Central Asian aspects of pre-modern Iranian history (14th to 19th century)“. Bamberg: opus. https://fis.uni-bamberg.de/server/api/core/bitstreams/fca52f1e-6031-46f6-a4f0-cf2c409f437a/content

Fragner, B. (2019). The Mental Mapping of Iran, Identity and Patriotism in Early Modern Iran – The Case of Moḥammad-e Mofīd. Studia Litteraria. 59-73. 10.4467/20843933ST.19.023.10966.

Guinnane, T. (2023). We Do Not Know the Population of Every Country in the World for the Past Two Thousand Years. The Journal of Economic History, 83(3), 912-938. doi:10.1017/S0022050723000293

Hart F. Rebuilding Iran. (2020, July 19). CURRENT ORB WEBSITE. https://www.the-orb.org/post/rebuilding-iran

Hirschberger G. Collective Trauma and the Social Construction of Meaning. Front Psychol. 2018 Aug 10;9:1441. doi: 10.3389/fpsyg.2018.01441. PMID: 30147669; PMCID: PMC6095989.

Jabbari A.K., “The Legacy of Genghis Khan” at Los Angeles County Museum of Art–again. (2003). https://web.archive.org/web/20080222213844/http:/www.payvand.com/news/03/jun/1074.html

Kenny, L. M. (1966). Al-Afghānī on Types of Despotic Government. Journal of the American Oriental Society, 86(1), 19–27. https://doi.org/10.2307/597867

Lane G. “The Ilkhanate” Chapter Sixteen. May, T., & Hope, M. (Eds.). (2022). The Mongol World (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315165172

Lane, G. (2012). A Tale of Two Cities: The Liberation of Baghdad and Hangzhou and the Rise of the Toluids. 56. 103-132. https://www.academia.edu/10196128/The_Fall_of_Baghdad_and_Hangzhou

Lane, G. (2014). Chingiz Khān: Maker of the Islamic World. Journal of Qur’Anic Studies. https://www.academia.edu/46215039/Chingiz_Kh%C4%81n_Maker_of_the_Islamic_World

Lane, G. (2016). Intellectual jousting and the Chinggisid Wisdom Bazaars. Journal of the Royal Asiatic Society, 26(1/2), 235–247. http://www.jstor.org/stable/24756052

Lane, G., ‘ The Mongols in Iran’, in Touraj Daryaee (ed.), The Oxford Handbook of Iranian History, Oxford Handbooks (2012; online edn, Oxford Academic, 18 Sept. 2012), https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199732159.013.0011, accessed 2 Nov. 2023.

Larson, V. H. (2018). The Art of the Qur’an – landmark exhibit shows holy book as text and work of art. The Guardian. https://www.theguardian.com/artanddesign/2016/oct/24/art-of-quran-exhibit-smithsonian-sackler-washington

Manz, B. F. (2022). The Mongol Conquest of Iran. In Routledge eBooks (pp. 196–212). https://doi.org/10.4324/9781315165172-16

May, T., & Hope, M. (Eds.). (2022). The Mongol World (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315165172

McNamee, L. (2023, October 20). Settler colonialism is not distinctly Western or European | Aeon Essays. Aeon. https://aeon.co/essays/settler-colonialism-is-not-distinctly-western-or-european

Melville C. (2012). Persian Historiography (1st ed.). Bloomsbury Publishing. Retrieved from https://www.perlego.com/book/915879/persian-historiography-a-history-of-persian-literature-pdf (Original work published 2012)

Melville C. (2018) “Interview with a Fellow: From seismology to Mongols” https://www.youtube.com/watch?v=hZUu_H8X_bs

Melville, C. (2016). Rashīd al-Dīn and the Shāhnāmeh. Journal of the Royal Asiatic Society, 26(1/2), 201–214. http://www.jstor.org/stable/24756049

Mogholha | Sabzian. (n.d.). https://www.sabzian.be/film/mogholha

Munkh-Erdene, L. (2023). “Chapter 6 Beyond Evolutionary Materialism: The Military Pathway”. In The Nomadic Leviathan. Leiden, The Netherlands: Brill. https://doi.org/10.1163/9789004546516_008

O’Brien, J. Dismembering the Corporate: The Single Portraits of Nader Shah and the Changing Body Politic in Post-Safavid Iran. The Contest for Rule in Eighteenth-Century Iran. https://doi.org/10.5040/9780755645985.CH-002

Pfeiffer J. – Alexander von Humboldt Professorship 2016 (EN) https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=In1eln3p1XQ&t=7s

Pistor-Hatam A. Geschichtsschreibung und Sinngeschichte in Iran. Historische Erzählungen von mongolischer Eroberung und Herrschaft, 1933-2011 https://www.academia.edu/41368858/Historiography_and_the_History_of_Meaning_in_Iran_Historical_Narratives_on_Mongol_Invasions_and_Rule_1933_2011

Pistor-Hatam A. Historical Thinking in Intercultural Perspective: Iranian Narratives on the Mongol Era DOI: https://doi.org/10.17192/meta.2014.3.2030

Pistor-Hatam A. Why Historiography Matters. Iran and the Mongol Era – Eight Hundred Years After Anja Pistor-Hatam Ann Lambton Memorial Lecture Durham Middle East Paper No. 105 https://www.academia.edu/45426934/Why_Historiography_Matters_Iran_and_the_Mongol_Era_Eight_Hundred_Years_After_Anja_Pistor_Hatam_Ann_Lambton_Memorial_Lecture_Durham_Middle_East_Paper_No_105

Pistor-Hatam, A. (2007). Writing Back? Jalal Al-e Ahmad’s (1923-69) Reflections on Selected Periods of Iranian History. Iranian Studies, 40(5), 559–578. http://www.jstor.org/stable/25597415

Shariati A. “Red Shi’ism – Black Shi’ism.” (2021, March 2). Al-Islam.org. https://www.al-islam.org/articles/red-shiism-black-shiism-ali-shariati

Sinor, D. (Ed.). (1990). The Cambridge History of Early Inner Asia. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CHOL9780521243049

Sneath, D. (2023). “Foreword”. In The Nomadic Leviathan. Leiden, The Netherlands: Brill. Retrieved Nov 3, 2023, from https://brill.com/view/book/9789004546516/front-8.xml

Toomey M., Shepherd A., “Cultural Trauma, Populist Grand Narratives, and Brexit”, Global Studies Quarterly, Volume 3, Issue 4, October 2023, ksad055, https://doi.org/10.1093/isagsq/ksad055

Volkan, V. (2021). Chosen Traumas and Their Impact on Current Political/Societal Conflicts. 10.1007/978-3-030-47817-9_2.

White, C. (2020). Climate change caused the demise of Central Asia’s forgotten river civilizations, not Genghis Khan | News | School of Geography and the Environment | University of Oxford. https://www.geog.ox.ac.uk/news/2020/20201215-climate-change-not-genghis-khan.html#:~:text=15%20December%202020-,Climate%20Change%20Caused%20the%20Demise%20of%20Central,River%20Civilizations%2C%20Not%20Genghis%20Khan&text=A%20new%20study%20challenges%20the,early%2013th%20century%20CE.

Yildiz, S. N. (2020). “Baiju: The Mongol Conqueror at the Crossfire of Dynastic Struggle”. In Michal Biran, Francesca Fiaschetti, and Jonathan Brack, Eds. Along the Silk Roads in Mongol Eurasia: Generals, Merchants, and Intellectuals. University of California Press.

Zakrzewski, D. An Idea of Iran on Mongol Foundations: Territory, Dynasties and Tabriz as Royal City (Seventh/Thirteenth to Ninth/Fifteenth Century). The Timurid Century. https://doi.org/10.5040/9781838606169.CH-003
Teref. Xocanın Blogu