Bu gün müsəlman toplumlarında belə bir ənənəvi təsəvvür var ki, namaz (səlat), zikr və digər ibadətlər zamanı istifadə olunan təsbeh adlı əşya İslam peyğəmbəri tərəfindən tövsiyə edilib, onun zamanında vacibat şəklində tətbiq olunub və imanlı müsəlmanın “olmazsa olmaz”ı, ayrılmaz atributu olmalıdır. Bu təsəvvür kökündən yanlışdır.
Öncə qeyd edək ki, ipə düzülmüş muncuqlardan ibarət olan bu əşyanın adı ərəbcə “təsbih etmək” və “misbaha” (مسبحة) sözündəndir. Təsbih – Qurani-Kərimdə Allaha edilən ibadətlərdən birinin adıdır və təxminən “Allahı öz yaratdıqları ilə müqayisə edib hər şeydən və hər kəsdən üstün bilmək” və ya “Allahın müqayisəsizliyini qəbul etmək” mənasını verir. Quranın əl-Vaqiə surəsi, 96 və əl-Haqqə surəsi, 52-ci ayələrində Allahı təsbih etmək buyurulur. Lakin təsbeh adlı əşyanın İslamla yaxından-uzaqdan bir əlaqəsi yoxdur. Və İslama sonradan gəlmə atributdur.

İbadət zamanı təsbehdən istifadənin tarixi qədim Hindistan və Çinə gedib-çıxır. Təsbehin ən qədim formalarından biri təxminən eradan əvvəl III-II əsrlərdən bəri İndus və Buddist mədəniyyətlərində görülən "mala" adlanan dua muncuqlarıdır. Buddistlər və İnduslar "mala"dan mantralar və duaları təkrarlamaq üçün istifadə edirdilər. Bu malalar 108 muncuqdan ibarət olurdu. Çində təsbeh ənənəsi əsasən Buddizm, Daoizm və Konfutsiçilik kimi dini-fəlsəfi ənənələrlə bağlıdır və adına “Nian Tszu” deyilir. Buddizmin Hindistandan Çinə yayılması ilə Çində istifadə olunmağa başlayan bu əşya Buddist rahiblər, meditasiya ilə məşğul olanlar və adi inanclılar tərəfindən bu gün də istifadə olunur. Bu təsbehlər adətən 18, 27, 54 və ya 108 muncuqdan ibarət olur. Daoist rahiblər təsbehdən duaları və mantraları saymaq üçün istifadə edirlər, Konfutsiçilikdə isə təsbeh rəsmi ibadət aləti kimi qəbul edilməsə də, bəzi alimlər təsbehdən zehni sakitləşdirmək və düşüncələrini cəmləşdirmək üçün istifadə ediblər. Təsbehdən təkcə dini məqsədlər üçün deyil, həm də meditasiya və stresdən azad olma vasitəsi kimi də istifadə olunur.
Xristianlıq dinində də erkən orta əsrlərdən etibarən xristian rahibləri təsbehə bənzər muncuqlardan dua edərkən istifadə edirdilər. Katolik kilsəsində "rosary" və ya “rosario” (gül çələngi) təsbehi Müqəddəs Məryəmin şərəfinə duaları saymaq üçün istifadə olunurdu. Bu ənənə bu gün də qalmaqdadır. Araşdırmalardan aydın olur ki, ipə düzülmüş muncuqlardan ibadət zamanı istifadə ənənəsi Hindistandan pers atəşpərəstlərə, ordan da həm xristianlığa, həm də İslama keçmişdir. İlk müsəlmanlar əl barmaqlarının oynaqları ilə və ya xurma çəyirdəkləri ilə sayaraq zikr edirdilər. Sonradan bu, atəşpərəstliyin təsiri ilə təsbeh şəklində formalaşdırıldı. Ona İslami süsü vermək məqsədilə IX əsrdə yaradılmış məzhəblər tərəfindən təsbeh muncuqlarının sayı 33 və ya Allahın 99 sifətini xatırlamaq üçün 99-a çatdırıldı (iki ara muncuq əlavə etməklə 101). İslam Peyğəmbərinin dua və ibadətlər zamanı təsbehdən istifadə etdiyini isbatlayacaq heç bir elmi-tarixi dəlil mövcud deyil, bu haqda hansısa hədisdə nəyinsə qeyd olunması isə həmin hədisin çox sonralar, şəriət məzhəblərinin doqmalarının ərsəyə gətirilməsi zamanı yazıldığını sübut edir. Krişnaitlərdə də eyni əşyadan müntəzəm olaraq istifadə edilməsi və biləyə taxılması ənənəsi var. Təsbehdən qeyri-dini məqsədlə keçmiş Sovet İttifaqının, Türkiyənin və s. “oğru” dünyasında (kabadayılıqda) “hörmət sahibi olmaq” mesajı verilməsi üçün istifadə olunub və bu ənənə indi də müəyyən dəyişikliklərlə qalmaqdadır. Gülməli də olsa, ölkəmizdə bəzən qalın daşlarla düzəldilmiş qısa təsbehlərin “sözünü yeritmək”, “üstündə sözü keçmək” mənasında kiminsə təpəsinə və alnına çırpılması hallarına da rast gəlinir. ))
Beləliklə, təsbeh imanlı bir müsəlmanın vacib istifadə etməli olduğu İslami bir əşya olmayıb, öncə Hindistan, daha sonra Çin, Tibet, İran və xristian dünyasında da müşahidə olunan bir atributdur, və onun guya İslamda vacibat olması, hər hansı formada pak və müqəddəs olması, istifadə zamanı savab qazanılması barədə fikirlər əsassızdır. Koronavirus pandemiyası dövründə təsbehdən müntəzəm istifadə edilməsinin mikrob yaymaq və ya virusa yoluxmaq baxımından zərərli olması fikri şəxsi gigiyena nöqteyi-nəzərindən daha da ciddiyyət qazanıb.
Ceyhun Bayramli