Rusiyalı tarixçi: “Millətçiliyin hər hansı forması, o cümlədən “rus dünyası”na rəhbərlik etmək istəyi Rusiya üçün dağıdıcıdır”

Ukraynada müharibə bitəndən, sülh əldə olunandan sonra Rusiyanı nə gözləyir? Fevral faciəsinin nəticələrini necə aradan qaldırmaq olar? İndi hansı siyasi və iqtisadi həll yolları təklif oluna bilər? “Posle”nin bu suallarına rusiyalı tarixçi Aleksandr Şubin cavab verib. O, rus cəmiyyətinin keçmişi və gələcəyi haqqında düşüncələrini bölüşüb.

Qeyd edək ki, A.Şubin tarix elmləri doktoru, 20-dən çox monoqrafiyanın və 200-dən çox elmi məqalənin müəllifidir. 1980-ci illərin ikinci yarısından etibarən antiavtoritar sosialist, ətraf mühit və vətəndaş hərəkatlarında iştirak etmişdir. 1980-ci illərin sonundan o, postindustrial cəmiyyət nəzəriyyəsi üzərində işləyir.

AYNA sözügedən müsahibəni istinadla təqdim edir:

- Bu günümüzü anlamağa və gələcək haqqında düşünməyə kömək edən tarixi analogiyalar görürsünüzmü?

- Analogiyalar heç vaxt heç nəyi sübut etmir, amma tarixi təcrübə bizim üçün çox vacibdir. Mən hesab edirəm ki, biz yüz il bundan əvvəlki, yorucu Birinci Dünya müharibəsinin sonda geniş miqyasda sabitliyin pozulmasına gətirib çıxardığı - Vətəndaş müharibəsinə qədər gedən prosesdən, sonralar böyük çətinliklə bərpa edilməli olan iqtisadiyyatın məhvinə səbəb olan tarixdən ibrət götürməliyik. Nəzərə almaq lazımdır ki, sonra Rusiya böyük qurbanlarla edilməli olan modernləşmə keçidi vəzifələri ilə üzləşdi. İndi çox ciddi vəzifələr də var - postsənaye keçidi. Əgər biz deqradasiya yox, irəli getmək istəyiriksə, təbii ki. Süni böyük dövlət məqsədlərindən ölkə daxilində problemlərin həllinə dönüş nə qədər tez başlasa, fəlakətdən qaçmaq şansları bir o qədər çox olar.

- Münaqişənin bitməsinin mümkün ssenariləri və Rusiyanın müharibədən sonrakı gələcəyinin inkişafı variantları hansılardır?

- Fevralın 24-dən sonrakı ilk günlərdə mən artıq hər şeyin necə bitəcəyini yazmışdım: qarşıya qoyulan məqsədlərə müharibə ilə çatmaq qeyri-mümkündür. Qələbə olmayacaq və Rusiya üçün nəticələr pis olacaq. Nə qədər ki, hər şey bu istiqamətdə gedir. Sonradan bu məsələnin müzakirəsini çətinləşdirən repressiv qanunlar qəbul edildi. Amma hadisələr öz sözünü deyir, ona görə də növbəti tarixi dövrdə nələr ediləcəyi barədə danışmaq artıq mümkündür. Təəssüf ki, Rusiya kütləvi demoralizasiya şəraitində və büdcədə böyük bir boşluqla "aşağı başlanğıcdan" başlamalı olacaq. Biz həm də 21-ci əsrin əvvəllərində bu regionda belə dağıntıların və insanların kütləvi ölümünün mümkünlüyünü təsəvvür edə bilməyən qonşularımızla yaxşı münasibətləri bərpa etmək kimi çətin vəzifəni həll etməli olacağıq. Amma dövlət xadimləri öz qüdrətlərini və mülklərini qorumaq üçün xalqları incidən istənilən addımı ata bilərlər. Avropalı qonşularla münasibətlərin bərpası asan olmayacaq, lakin mümkün kompromisləri səsləndirmək hələ tezdir. Ümumilikdə onun parametrləri bəlli olsa da, indi tərəflər tərəfindən ciddi qəbul edilməyəcək. Bu gün müharibə nəticəsində əqli cəhətdən şikəst olmuş insanların geri dönəcəyi, tarixin bizə bəxş etdiyi və bizim də arxasınca getdiyimiz geniş məkanlarda şəhər yoxsulluğunun və xarabalığın artacağı bir ölkədə normal həyatı necə canlandırmaq barədə düşünmək daha vacibdir. Rusiyanı heç nə ilə qarşılaşan insanların qarşılıqlı acığından xilas edə biləcək, həyatımızı yeni əsaslarla tənzimləmək ümumi vəzifəsidir. Özünü tükənmiş və indiki şəraitdə bizi ancaq fəlakətli bir hala sürükləyə bilən periferik kapitalizmin köhnə yolunda deyil. Lakin postindustrial texnologiyalardan istifadə və onlara adekvat sosial münasibətlərin yaradılması ölkənin düşdüyü vəziyyətdən nisbətən ucuz çıxış yolu verəcək. Sadəcə olaraq, xoşbəxt həyat üçün hər şeyə malik olan ölkənin daxilində dönmək lazımdır.

- Fevral fəlakətinin davam etdiyi geosiyasi vəziyyəti, digər məsələlərlə yanaşı, dünya siyasi qüvvələrinin strukturunun dəyişməsi və beynəlxalq hegemonluğun ABŞ-dan Çinə keçməsi prosesi kimi qiymətləndirmək olarmı?

- Mərkəzində ayrı-ayrı dövlətlərin dayandığı, bir-birindən hegemonluq çubuğunu qoparan geosiyasi konstruksiyalar bizim əsrdə yaxşı işləmir - bu dövlətlərin iqtisadiyyatı həddən artıq iç-içədir. Bu gün Rusiya ətrafında, Çin ətrafında və Yaxın Şərqdə gördüklərimiz 2008-ci ildə başlayan böyük böhranın epizodlarıdır. Bu vəziyyət 1930-cu illərin “Böyük depressiyası”nı xatırladır. Sonra 20-ci illərin kapitalist “rifahının” süqutu sonda dünya müharibəsinə gətirib çıxardı. Ömrümüzdə biz artıq “ərəb baharı”nı görmüşük ki, bu da onların ölkələrində keyfiyyətcə sosial dəyişikliklərə gətirib çıxarmayıb, bu o deməkdir ki, yenidən baş verə bilər. Pandemiya ilə əlaqəli pozulmanın Qərb sistemini necə sarsıtdığını da gördük. Bu mənada postsovet məkanında hərbi münaqişələr və Çinin sosial birlik və xarici siyasətdə sərt xətt vasitəsilə iqtisadiyyatdakı periferik mövqeyini dəyişmək istəyinə baxmaq olar. Lakin hegemonluq üçün ÜDM-in həcmindən artıq nəsə lazımdır, postsənaye keçidinə adekvat olan daha təkmil sosial münasibətlərə keçid lazımdır, bütün dünyada qabaqcıl və cəlbedici kimi qəbul edilə bilən strategiya lazımdır.

2008-ci ilə qədər vahid dünya hegemonu yox idi və ekstraterritoriallığa meyl edən dünya qlobalizmi sistemi formalaşdı. 2008-ci il böhranı ilə zəifləmiş və qismən sarsıdılmış dünya kapitalizmi sistemi idi. Lakin bu geri çəkilmə Çinin dünya lideri olması ilə deyil, qlobal strategiyaların və onların daşıyıcılarının yenidən qruplaşdırılması ilə başa çatacaq. Bunun üçün Çinin ABŞ və Avropa İttifaqının sakinlərini ovsunlaya biləcək bir layihəsi yoxdur. Hegemon dövlətin və ya üç-dörd hegemonun olması fikri XX əsrin əvvəllərinə adekvat olan geridə qalmış fikirdir. İndi biz başqa bir dövrdə yaşayırıq, o zaman ukraynalı siyasətçilər alman, rus – amerikan, çin – rus və s. siyasətinə təsir edə bilirlər. ABŞ-ın hazırkı liderləri dünya hüquqi nizamının dəyərlərini müdafiə etməklə yanaşı, öz dövlətlərinin dünyanın bütün elitalarına birbaşa nəzarət etməsi üçün səy göstərməyi çoxdan dayandırıblar. Daha doğrusu, onlar üçün digər elitaların da onlarla eyni cür düşünməsi vacibdir ki, bu da proqnozlaşdırıla bilənliyin, təhlükəsizliyin və uğurlu biznesin təminatı kimi qəbul edilir. Göründüyü kimi, Çin elitası bu cür düşünməyə razı deyil, bu da qarşılıqlı inamsızlıq və narahatlıq yaradır. Çində modernləşmə prosesi hələ başa çatmasa da, öyrənmək və uyğunlaşmaq istəyi var idi, lakin indi modernləşmə başa çatıb və ölkə ikiqütblü dünyanın ikinci mərkəzi olduğunu iddia edir. Lakin bu, ABŞ-ın rolunun sona çatmasından hələ çox uzaqdır. Əgər hazırkı böhran ABŞ-da və bütövlükdə Qərbdə inqilabi sarsıntılara gətirib çıxararsa, onda ÇXR-ə dağıdıcı təsir göstərəcək bir dalğa yaranacaq. Məncə, 21-ci əsrdə hansı ölkəyə və ya onun bir hissəsinə kimin nəzarət etməsi ilə bağlı mübahisələr arxaik mübahisələrdir. Müasir texnologiya və mədəniyyət səviyyəsində bunun artıq əhəmiyyəti yoxdur. İnsanların ekstraterritorial qarşılıqlı əlaqəsinin yeni imkanlarının dərk edilməsi ərazi münaqişələrinin və bir vaxtlar “Soyuq müharibə”nin formalaşdırdığı düşüncədən kənara çıxmaq istəyən ölkələrdə millətçi düşüncənin hökmranlığının aradan qaldırılmasına kömək edəcəkdir.

- Yalnız millətlərarası ərazi münaqişələri, gördüyümüz kimi, heç yerə getmir. Bu, qloballaşma layihəsinin dalana dirənməsi anlamına gəlirmi? Bəs onu hansı siyasi layihə əvəz edə bilər?

- Millətlərarası münaqişələr 19-20-ci əsrlərdə sənaye cəmiyyətinin formalaşması ilə bağlı olan dövlət quruculuğunun məhsuludur. XX əsrin sonlarında qloballaşma da sənaye cəmiyyətinin hökmranlığı çərçivəsində inkişaf etmişdir. Ona görə də o, etnik qarşıdurmaların öhdəsindən gələ bilmədi və hətta elitanın şıltaqlığına görə sərhədlər çəkərək onları daha da gərginləşdirə bilərdi. 2008-ci ildən bəri şahidi olduğumuz qloballaşma böhranı da bunun üçün bir çox ilkin şərtlər yaratdı, çünki bu, mahiyyətcə sənaye elitalarının yenidən qruplaşması ilə müşayiət olunur. Amma əgər dünya postindustrial əsasda yenidən qurulmağa başlasa, o zaman millətlərarası ərazi münaqişələri üçün zəmin yox olacaq. Sizdən yüzlərlə və minlərlə kilometr uzaqda yaşayan bir insanla qonşunuzdan daha tez-tez ünsiyyət quracaqsınız. Əgər sənaye cəmiyyəti üçün insanların müəyyən bir ərazidə hansı dildə ünsiyyət qurması prinsipial əhəmiyyət kəsb edirsə, o zaman gələcəkdə insanlar istədikləri kimi danışan qonşularla dinc yaşaya biləcəklər. Qonşularınızı bəyənmirsinizsə, onlarla ünsiyyət qurmağa ehtiyac yoxdur, çünki məşğulluq əsasən uzaqdan olacaq və siz təkcə planetin deyil, bütün planet sakinləri arasından bəyəndiyiniz sosial dairəni seçə biləcəksiniz. İnsanlar arasında ünsiyyət ümumi maraqlarla birləşən subkulturalara keçərsə, milli birlik bütün mənasını itirər. Təbii ki, buna qədər uzun bir yol var.

- Bu subkulturalar hansılardır? Onları necə təsəvvür edirsiniz?

- İnsanları onlar üçün ən vacib olan şey birləşdirəcək. Bəziləri üçün bu bir peşə, digərləri üçün hobbidir: bu cür subkulturalar həmkarlar ittifaqı, kooperativ və təcrübə mübadiləsi klubu arasında bir şey olacaqdır. Bəziləri üçün bunlar dünyanı dəyişdirmək üçün ideoloji istəklər, bəziləri üçün mənəvi təcrübələrdir. Digər variantlar da mümkündür.

- Rusiya çoxmillətli dövlətdir. Onun müxtəlif etnik icmalara münasibətdə siyasəti necə olmalıdır ki, münaqişə olmasın, heç kimin maraqları pozulmasın?

- Biz öz etnik müxtəlifliyini tanıyan bir ölkədə yaşayırıq. Formal olaraq milli azlıqlara hörmətli münasibət ifadə olunur, xüsusən də onların sayı çox olduğu üçün. Ancaq eyni zamanda dövlət “rus dünyasını” birləşdirməyə tələsir. Niyə türk deyil? Bəs nə üçün siyasətçilər ölkəmizin tarixini müzakirə edərkən “monqol-tatar boyunduruğu”nu düşmənçilik kimi qəbul edirlər? Axı Rusiya təkcə Rusiya tarixinin deyil, Qızıl Orda tarixinin varisidir.

Məncə, 21-ci əsrdə hansı ölkəyə və ya onun bir hissəsinə kimin nəzarət etməsi ilə bağlı mübahisələr arxaik mübahisələrdir. Müasir texnologiya və mədəniyyət səviyyəsində bunun artıq əhəmiyyəti yoxdur.

Nəhayət, başa düşmək lazımdır ki, Rusiya rus milli dövləti ilə bərabər deyil və millətçiliyin hər hansı forması (o cümlədən “rus dünyasına” rəhbərlik etmək istəyi) Rusiya üçün dağıdıcıdır. Müxtəlif etnik qruplara “azlıq” kimi təkəbbürlə yanaşmağa, bölgədən asılı olaraq etnik imtiyazlar qurmağa son qoymaq lazımdır.

Vətəndaşlar ölkənin hər yerində tam hüquqlara malik olmalıdır, adət-ənənələrə təkcə bu və ya digər etnik qrupa aid edilmiş ayrı-ayrı ərazilərdə deyil, Murmanskdan tutmuş Vladivostoka qədər hər yerdə hörmət edilməlidir. Bununla belə, yalnız konstitusiya dəyərlərinə uyğun gələn ənənələrə hörmətlə yanaşmaq olar ki, bu da vətəndaşın seçdiyi ənənələrə uyğun yaşamaq hüququnu və əgər ənənələr arxaik şəkildə bağlıdırsa, başqalarının bundan əziyyət çəkməmək hüququnu təmin etməlidir. Müasir cəmiyyətdə adət-ənənələrin zorla kiməsə tətbiq edilməsi yolverilməzdir.

- Sizcə, Rusiya cəmiyyəti üçün müharibədən sonrakı böhrandan çıxmaq üçün hansı iqtisadi proqram lazımdır?

- Əvvəla, başa düşməliyik ki, böyük büdcə xərcləri tələb edən layihələr nəticə verməyəcək. Sosial proqramları nə qədər maliyyələşdirmək istəsək də, mövcud münaqişənin istənilən mümkün nəticəsi üçün həll büdcə üçün çox pis olacaq. Bu çətin şəraitdə sosial dönüş lazım olacaq: müəssisələr daxilində gəlirlərin işçilərin xeyrinə yenidən bölüşdürülməsi, mülkiyyətçilərin və menecerlərin maraqlarından üstün olan sosial hüquqların təminatı və s. Hamı kəmərini sıxmalı olsa, kapitalistlər ilk növbədə işçiləri sıxmalı olacaqlar. Böhranın kəskinləşdiyi şəraitdə bu düzgün olacaq, lakin kifayət etməyəcək.

Hər halda, həddən artıq yüklənmiş şəhərlərdə həyat xeyli pisləşəcək. Bəzi kiçik şəhərlərdə və kəndlərdə o qədər narahatlıq və maddi cəhətdən çətinlik var ki, insanlar hələ də Moskvanın başçılıq etdiyi iri şəhərlərə qaçırlar. Lakin Moskva indiyədək ilk növbədə dünya əmtəə ticarəti ilə bağlı olan həyat verən maliyyə axınını da itirəcək. Bu o deməkdir ki, biz həyatımızı təvazökar maliyyə xərcləri əsasında qurmalıyıq. Bunun üçün bizim üstünlüyümüz var: uzaqdan işləmək şərti ilə maksimum rahatlıqla məskunlaşa biləcəyiniz böyük bir məkan - öz enerji qurğuları olan ağıllı evlərdə (bu, ümumi enerji şəbəkələrinə qoşulmanı istisna etmir, lakin pula qənaət), sizə ucuz əşyalar və texnologiyalar təqdim edən 3D printerlər və çox əmək sərf etmədən bitki yetişdirmək üçün hidroponik sistemlər lazım olacaq. Bu, həyat keyfiyyətini itirmədən dərhal büdcəyə böyük təsir göstərəcək, qismən özünü təmin etməyə imkan verəcəkdir. Deyəcəksiniz ki, bu texnologiyalar bahadır. Ancaq bir dəfə fərdi kompüter, printer və mobil telefon bir neçə nəfərin əlində idi. İndi isə onlar geniş yayılıb. Texnologiya üçün sosial sifariş varsa, seriyaya keçir və ucuzlaşır. Sosial nizam isə təkcə dövlətin birbaşa stimullaşdırılması ilə deyil, həm də məhz belə texnologiyalar tələb edən həyat tərzini rahatlaşdıracaq sosial münasibətlərin yaradılması ilə formalaşa bilər.

Bu gün ölkənin resursları hakim elitanın əlində, ilk növbədə, Moskvada və bir neçə başqa şəhərdə cəmləşib və insanlar iş axtarışında bu resurslara cəlb olunub. Resurslar yerində qalsa, insanlar bütün Rusiyada az-çox bərabər yaşayacaqlar (bəlkə də sərt iqlimi olan yerlər istisna olmaqla). Resursların nəhəng bir tozsoran tərəfindən mərkəzə süpürülməməsi üçün gücün konsentrasiyası lazımdır. Rusiya faktiki imperiyadan həqiqi federasiyaya çevrilməlidir (yeri gəlmişkən, bu, Rusiya Federasiyasının konstitusiya prinsiplərinə uyğundur) - bərabər hüquqlu muxtar vilayətlərə, güclü özünüidarəyə malik, muxtariyyəti dəstəkləyən quruluş olmalıdır. Hakimiyyət xalqa qayıtmalı, ən böyük səlahiyyətlər yerlərdə olmalı və insanların lazım bildiyi dərəcədə yuxarılara ayrılmalıdır. Mərkəzi orqanların səlahiyyətləri isə ümumi əhəmiyyət kəsb edən ciddi məhdud sahələrdə cəmlənməlidir: vətəndaş hüquqlarına, sosial və ekoloji standartlara əməl olunmasına nəzarət; sərhədləri daxilində xarici siyasət və antiterror təhlükəsizliyi; cinayətə qarşı mübarizə. Qalan hər şey insanlar özlərinə ən uyğun şəkildə yerdə qərar verə bilərlər. Qısaca olaraq mən bu proqramı 2C-2R kimi formalaşdırıram: sosial dönüş, özünüidarəetmə, iqtisadi tənzimləmə, postindustrial əsasda yenidən modernləşmə.

Müəllif: Turan Abdulla