Avropa İttifaqı "Avropa Birləşmiş Dövlətləri" sxemində inteqrasiyanın daha bir mərhələsinə doğru irəliləyir. Belə ki, Avropa İttifaqı təhlükəsizlik və müdafiə siyasətini gücləndirmək üçün rəsmi olaraq "Strateji Kompas" qəbul edib. Bu, başqa sözlə Aİ-nin Müdafiə və Təhlükəsizlik Planı da adlandırıla bilər.

Təhlükəsizlik və Müdafiə üzrə “Strateji Kompas” Ukraynada xüsusi hərbi əməliyyatın başlamasından bir ay sonra rəsmi olaraq qəbul edilib. Qeyd edək ki, onun hazırlanması prosesi fevralda Rusiyanın Ukraynaya hücumundan xeyli əvvəl başlayıb və Aİ-nin saytındakı məlumata görə, bu sənədin hazırlanması iki il çəkib. Plan Avropa İttifaqına 2030-cu ilə qədər Aİ təhlükəsizlik və müdafiə siyasətini gücləndirmək üçün iddialı fəaliyyət planı verir.

Sənəd üzv dövlətlərin dörd sahədə spesifik prioritet tədbirlərə sadiqliyini əks etdirir: tərəfdaşlarla böhran yarandıqda tez və qətiyyətlə hərəkət etmək və zəruri olduqda təkbaşına hərəkət etmək; Aİ-nin kəşfiyyat imkanlarını genişləndirməklə və hibrid rıçaqlar kompleksini yaratmaqla strateji sahələrə çıxışın təmin edilməsi; müdafiə qabiliyyətinə və innovativ hərbi texnologiyalara investisiyaların yönəldilməsi və artırılması; Aİ Təhlükəsizlik və Müdafiə Tərəfdaşlığı Forumunun işə salınması vasitəsilə beynəlxalq, regional və ikitərəfli səviyyələrdə strateji tərəfdaşlığın gücləndirilməsi.

Strategiyanın həyata keçirilməsi İttifaqın geosiyasi çəkisini artıra bilər, xüsusən də onlar həqiqətən də hər dörd sahədə işləməyə qərar versələr.

Birincisi, Aİ müxtəlif növ böhran şəraitində təxirəsalınmadan göndərilməyə hazır olan 5 000-ə qədər əsgərdən ibarət çevik hərəkət hərbi kontingentini inkişaf etdirəcək. Bu aspektə diqqət yetirməyə dəyər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bu ideya bir neçə dəfə Aİ tərəfindən, xüsusən də Fransanın yenidən seçilmiş prezidenti Emmanuel Makron tərəfindən irəli sürülüb. Lakin Avropa İttifaqının bütün üzv ölkələri bu təşəbbüsü dəstəkləmədi. Avropaya coğrafi baxmdan mənsub olmasa da qoca qitəni NATO-da öz çətiri altında bir araya gətirən ABŞ isə təbii ki, bunu qətiyyən dəstəkləmədi. Unutmaq olmaz ki, NATO ilk növbədə, ABŞ-ın Avropadakı hərbi-geosiyasi layihəsidir, hansı ki, Vaşinqton, eləcə də onun arxa planındakı London bu alyans vasitəsilə "Avropanı cilovlayır". Vaşinqton-London xətti üçün haqqında söhbət gedən "Strateji Kompas" Aİ-nin hərbi müstəqilliyinə doğru ilk addımdır. Bu cür aspektlərdən danışmaq hələ tez olsa da, Aİ-nin çevik hərbi hərəkət kontingenti potensialının sənəddə ayrıca paraqraf olduğunu vurğulamağa dəyər.

İkincisi, İttifaq trans-Avropa nəqliyyat şəbəkəsi boyunca hərbi personalın, materialların və avadanlığın operativ yerdəyişməsi üçün irimiqyaslı hərəkətləri maneəsiz şəkildə idarə etməyə qadir olan ikili təyinata malik nəqliyyat infrastrukturunu inkişaf etdirməklə öz hərbi mobilliyini artıracaq.

Üçüncüsü, 27 ölkənin müdafiə sənayesi artan hərbi xərclərin hesabına gücləndiriləcək və daha yaxşı inteqrasiya olunacaq, həm də Aİ-ni potensial olaraq qabaqcıl hərbi imkanlarla təmin edəcək. Üzv dövlətlər hərbi və mülki imkanlardakı kritik boşluqları aradan qaldırmaq, Avropa müdafiə texnologiyasını və sənaye bazasını gücləndirməkdən ötrü ümumi tələbatları ödəmək üçün müdafiə xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə artırmağı öhdələrinə götürmüşlər.

Dördüncüsü, İttifaq kiberhücumlara daha yaxşı hazır olacaq və onlara cavab vermək iqtidarında olacaq, təhdidləri qabaqcadan görmək, onlara qarşı mübarizə aparmaq üçün alətləri işə salmaq qabiliyyətini artıracaq.

Bu dörd aspekt həyata keçirildiyi təqdirdə, Aİ-nin təhlükəsizliklə bağlı böhranlara reaksiyasını gücləndirəcək. Birlik daha inteqrasiyalı, hərbi texnika ilə daha yaxşı təchiz edilmiş və əsgərləri tez zamanda çevik yerləşdirməyə daha yaxşı hazırlaşacaq. Bununla belə, “Strateji Kompas”ın həll edə bilmədiyi iki problem var və ümumiyyətlə həll etmək üçün nəzərdə tutulmayıb.

Birincisi, bu, 27 üzv dövlət arasında təhlükə qavrayışındakı fərqləri və onların təhlükələrə cavab vermək üçün üstünlük verdiyi üsulları dəyişməyəcək.

İkincisi, “Strateji Kompas” Avropanın kollektiv müdafiəsində kimin mərkəzi rol oynadığını bəyan etməkdən çəkinmir: NATO.

Strategiyada dəfələrlə daha strukturlaşdırılmış siyasi dialoq və təhlükəsizliyin bütün sahələrində operativ və tematik əməkdaşlıq vasitəsilə Alyans ilə əlaqələrin gücləndirilməsi zərurəti vurğulanır. Aİ-nin NATO-ya münasibətdə tamamlayıcı rolunu vurğulayan sənəd Avropanın strateji muxtariyyətinin sərhədlərinin harada olduğunu bir daha xatırladır.

Həmçinin, "Strateji Kompas" 27 üzv dövlət arasında təhlükə qavrayışındakı fərqləri və onların böhranlara cavab vermək üçün tərcih etdiyi üsulları dəyişməyəcək. Buna misal kimi Aİ-nin Ukraynadakı xüsusi hərbi əməliyyata reaksiyasını göstərmək olar. Düzdür, Aİ-nin reaksiyası təəccüblü dərəcədə sürətli və yekdil oldu: qurum Moskvaya qarşı görünməmiş geniş spektrli sanksiyalar tətbiq etdi, Kiyevi Avropa Sülh Fondu vasitəsilə silah almağa (1,5 milyard avroya) dəstəklədi və milyonlarla qaçqını qəbul etdi.

Bununla belə, bu birlik üçün şərtlər hərbi münaqişənin xüsusiyyətləri və dövlətlərin Aİ-yə yaxın coğrafi yaxınlığı, habelə münaqişəyə cavab olaraq beynəlxalq səviyyədə qəbul edilən sürətli qərarlar baxımından unikal idi. Və hərbi əməliyyatlar davam etdikcə, üzv dövlətlər arasında fikir ayrılıqları tədricən yenidən üzə çıxmağa başlayır.

27 ölkə arasında iki əsas mübahisəli məqam bunlardır: Rusiyaya neft-qaz embarqosu və Ukraynaya hərbi dəstək (o cümlədən ağır silahlarla) səviyyəsi. Aydındır ki, Aİ-də Rusiya ilə necə qarşı-qarşıya gəlmək barədə fikir ayrılıqları sehrli şəkildə aradan qalxmayıb.

İlk öncə geosiyasi istiqamət, təhlükəsizlik mədəniyyəti və enerji asılılığı ayrı-ayrı dövlətlərin Rusiyanın işğalına reaksiyasını müəyyənləşdirir və uzunmüddətli amildir – onlar bir gecədə dəyişmir. Dəyişiklik isə vaxt tələb edir və Moskvaya qarşı daha sərt mövqe hərbi xərclərin artması ilə nəticələnən iqtisadi, siyasi və sosial nəticələrin öhdəsindən gəlmək üçün güclü liderlik, həmçinin siyasi iradə və kapital tələb edir.

Yuxarıda da dediyimiz kimi, "Strateji Kompas" Avropanın kollektiv müdafiəsində NATO-nun mərkəzi rol oynadığını bəyan etməkdən çəkinmir. Bu layihə çox güman ki, İttifaqın qlobal performansını müxtəlif yollarla (qeyri-ənənəvi təhlükəsizlik təhdidləri, hərbi mobillik, hərbi və texnoloji imkanlar) təkmilləşdirəcək, lakin Aİ-nin ABŞ olmadan ayağa qalxmaq imkanı məhdud olaraq qalacaq.

Bu iki amil isə Aİ-nin Ukraynadakı xüsusi hərbi əməliyyata reaksiyasında həlledici rol oynadı, Amerika rəhbərliyi və təzyiqi olmasaydı, əks-reaksiya bu qədər vahid və güclü ola bilməzdi və gələcəkdə onların əhəmiyyətinin azalacağını güman etmək üçün heç bir əsas yoxdur. Beləliklə, "Strateji Kompas"ın əslində nəyə nail ola biləcəyi sualına qayıdaraq, bu qənaətə gəlmək olar ki, bu, Borrelin Avropanın güc dilini öyrənməsinin lazım olduğuna dair çağırışı anlamına gəlir və eyni zamanda kompas bunun üçün bələdçi rolunu oynayır.



Ümumi təhdidlərə və çağırışlara qarşı çıxmaq üçün Aİ bu baxımdan işi sürətləndirəcək:

- NATO, BMT kimi strateji tərəfdaşlarla və ATƏT, Aİ və ASEAN daxil olmaqla regional tərəfdaşlarla əməkdaşlığı gücləndirmək;

- ABŞ, Kanada, Norveç, Böyük Britaniya, Yaponiya və digər həmfikir ölkələr, strateji tərəfdaşlarla daha çox ixtisaslaşmış ikitərəfli tərəfdaşlıqları inkişaf etdirmək;

- Qərbi Balkanlarda, Rusiyanın şərq və cənub qonşularında, Afrika, Asiya və Latın Amerikasında dialoq və əməkdaşlığın artırılması, Ümumi Təhlükəsizlik və Müdafiə missiyalarında, əməliyyatlarında iştirakını asanlaşdırılması və potensialın yaradılmasına dəstək göstərərək ixtisaslaşmış tərəfdaşlıqları inkişaf etdirmək.

Eyni zamanda, Aİ-nin danışa biləcəyi güc dili - müdafiə xərclərini artırmaq və "Strateji Kompas"ın müddəalarını həyata keçirmək üçün lazım olan əlverişli iqtisadi mühiti nəzərə alaraq - üzv dövlətlərin müdafiə siyasətini Avropanın ən mühüm təhlküəsizlik tərəfdaşı kimi ABŞ ilə əməkdaşlığı daha da inteqrasiya etmək əzmindən çox asılı olacaq.

Buna görə də, bu iki məhdudiyyət reallığın yoxlanılması və Aİ-nin “Strateji Kompas” siyasətinin həyata keçirilməsindən nələrin gözlənilə biləcəyini test etmək məqsədinə xidmət edir. Bəs indiki mərhələdə ABŞ-ın himayəsindən, daha dəqiq desək bir ABŞ çətiri olan NATO-dan hələ ki, imtina etməyə hazır olmamaq nə anlama gəlir? Əslində "Strateji Kompas"ın işə salınması müddətində ümumi yoxlama, yaxud ABŞ-la yanaşı addımlama zaman içində tərəflərin test müddəti rolunu oynayacaq. Çünki ABŞ-ın, belə desək, qlobal anlamda əsas rəqibi Çindir və Avropa da ABŞ-ın Çinlə mübarizədən necə çıxacağını müşahidə edəcək. Amma əlbəttə ki, "qəlbinin dərinliklərində" Rusiyadan, daha doğrusu Rusiyanın xammal xəzinəsindən imtina etməyəcək. ABŞ-ın Çinlə qarşıda gözlənilən mübarizəsində Vaşinqtonun zəifləməsini, yaxud başının özünə qarışmasını gözləyəcək ki, bununla da Avropanın niyə təcili şəkildə cevik hərbi hərəkət kontingenti yaratmağa can atmasını izah etmək olar. Fikir verirsinizsə, Fransa-Almaniya-Avstriya üçbucağı Rusiyaya qarşı sanksiyalara ürəkdən yanaşmır. Avstriyanın və Almaniyanın Müqəddəs Roma İmperiyasının nüvəsi olduğunu nəzərə alsaq, hazırda hərbi qüvvələrini formalaşdırmağa çalışan Avropa İttifaqının da bu imperiyanın yeni simada inikası kimi qəbul etməliyik.

Sanksiyalara qoşumağa gəlincə, elə bir zamanlar bu imperiyaya ərazi baxımından aid olan Macarıstan, Cexiya ilə Slovakiyanın da Rusiya əlehyinə sanksiyalara qoşulmamasına Müqəddəs Roma imperiyasının əsas xanədanı olan Habsburqların direktivi kimi baxmaq olar. Bəs hələ ki, ABŞ-a hərbi baxımdan güc yetirə bilməyən, bu səbəbdən hələlik ABŞ-NATO çətirində mövcud olan Aİ-nin Vaşinqtona zəif də olsa müqavimət göstərməsi, rus karbohidratlarından imtina etməməsini zəruri edən nədir? Putinə sevgimi? Yoxsa Putinin keçmiş kansler Anqela Merkellə, Qerxard Şröderlə, yaxud Makronla yaxın bağlarımı? Xeyr, məsələ başqa cürdür. Rusiyanın alman-frank ittifaqı ilə bağları Putinin xüsusi cəhdi, yaxud xidmətindən qaynaqlanmır. Avropada olan texnologiya və olmayan xammal. Belə de demək olar - Avropadakı texnologiyanın rus xammalına ehtiyacı. Bu səbəbdən, Rusiyanın rus kökənli olmayan xalqına sırınan Avropadan idarə olunan, böyük türk ərazilərinə "smotryaşiy" missiyası ilə "Avropaya mədəniyyət pəncərəsi açan" Romanovlar ərsəyə gətirildi. Həm köçəri türklərin Avropaya hərbi yürüşlərinin qarşısı alındı, yerli xalq ram edildi, həm də Avropa bu torpaqların resurslarını əsrlərlə sümürdü. Romanovlar isə Avropanın süni yaratdığı "elita" rolunu oynadı. Yəni ABŞ-ın heç cür qoparda bilmədiyi müasir Rusiya-Avropa bağlarının kökləri qədimdir. ABŞ-ın Avropadan istədiyi nədir-Avropanı Avrasiyadan ayırmaq, daha doğrusu Avrasiyanın resurslarından, xammalından ayırmaq. Bu səbəbdən Avropa ABŞ-dan qopması, yaxud heç olmasa muxtariyyata çalışması baxımından ilkin addım kimi "Strateji Kompas"dan başlayır. Borrelin "Strateji Kompas"a Avropanın güc dilini öyrənməsi lazım olduğuna dair çağırışı anlamında yanaşması da təsadüf deyil.

Ülviyyə ŞÜKÜROVA