Həsən bəy Səlim bəy oğlu Zərdabi 1837-ci ilin noyabr ayının 12-də Göyçay qəzasının Zərdab kəndində bəy ailəsində anadan olmuşdur. Atası Səlim bəy və babası Rəhim bəy Zərdab kəndinin bəyi və mülkədarı olmuşdur. Babası Rəhim bəyin cəsarəti ilə bağlı tarixi bir əhvalat tarix kitablarında özünə yer bulmuşdur. Belə ki, Qacar şahzadəsi Xosrov Mirzə Qarabağ yolu ilə Peterburqa Rusiya çarı ilə görüşə gedərkən Şirvan hüdudlarında bəylər və xanlar tərəfindən qarşılanmışdı. Bunların sırasında Həsən bəyin babası Rəhim bəy də bulunmuşdu. Rəhim bəyin yanındakı bir bəyə nə isə anlatdığını görən şahzadə onun yanına gələrək nə danışdığını sormuş, Rəhim bəy də qorxmadan cəsarətlə yanındakı bəyə söylədiklərini şahzadəyə təkrar edərək bildirmişdi ki: “Xosrov Mirzə qadın kimi bəzənməyi tərk edərək at belində ölkənin kəndlərini gəzib rəiyyətinin ehtiyaclarını öyrənərsə, şübhəsiz, gələcəkdə ədalətli bir şah olar. İndiki halda Xosrov Mirzə qadın kimidir. Onun bu yaşayışından ölkə əhlinə heç bir nicat yolu yoxdur”(Fərhad Ağazadə Şərqli, Həsən bəy Məlikov Zərdabinin tərcümeyi-halı, “Kommunist” qəzeti, Bakı 1926). Bu sözlər şahzadəni məmnun etməsə də Rəhim bəyin cəsarəti onu heyrətə salmışdı.
Babası haqqında belə bir cəsarətli sözləri atası Səlim bəydən eşidən Həsən bəy hələ cocuqluğundan doğru danışmağı, qorxmamağı özündə aşılamışdı. 7 yaşında məktəbə gedən, “Quran”ı, ərəb və fars dillərini öyrənən Həsən bəyi atası 1852-ci ildə Şamaxı şəhər məktəbinə vermişdi. Burada rus dilini də mükəmməl öyrənən Həsən bəyi o dövrün Qafqaz maarif müdiri baron Nikolay Tiflisə aparmış, hökumət xərci ilə gimnaziyanın 5-ci sinfinə qəbul etdirmişdi. 1861-ci ildə Tiflis gimnaziyasını müvəffəqiyyətlə bitirən Həsən bəyi yenə də dövlət xərci ilə Moskva Universitetinə göndərmişlər. Bu Universitetdə o, təbiyyat, riyaziyyat fakultəsini birinciliklə bitirərək elmlər namizədi alimlik dərəcəsi alır. Moskvadan qayıtdıqdan sonra Tiflisdə “Mejavoy palat”da işləməyə başlayan Həsən bəy Zərdabi Borçalı qəzasındakı kəndlilərin torpaq məsələlərini həll etməklə məşğul olmuş, bu məqsədlə təsadüf etdiyi bəylərə kəndliləri incitməməyi tövsiyyə etmiş, çar hökumətinin fitnə-fəsadlarına qarşı öz fikirlərini açıq bildirdiyi üçün çinovniklərin hiddətinə səbəb olmuş və qulluqdan çıxarılmışdı.
1867-ci ildə “Quberniski pravleniya”da işə girsə də çinovniklərlə yola getmədiyindən oradan da uzaqlaşmaq məcburiyyətində qalan Həsən bəy bir müddət sonra Quba məhkəməsində katib vəzifəsində çalışmağa başlayır. Burada da böyük haqsızlıqları görən Həsən bəy bacardığı qədər kəndlilərə yardım edir, onlara parasız ərizələr yazır, kəndlilərə hüquqlarını anladır, onlara yol göstərirdi. Bütün bunlar müftəxor vəkil və dilmancların xoşuna gəlmədiyindən ona sui-qəsd edərək evinin pəncərəsindən ona güllə atırlar. Təsadüf nəticəsində güllə yan keçir və Həsən bəy ölümdən qurtarır.
İşlədiyi bütün hökumət müəssisələrində istədiyini yerinə yetirə bilmədiyini görən Həsən bəy vəzifəsini tərk etməyə məcbur olur. Moskva Universitetində aldığı diplomla o, məktəblərdə müəllim də ola bilərdi. Buna görə də Həsən bəy Qubadan Bakıya köçərək Bakı gimnaziyasında təbiyyat müəllimi kimi işə başlayır.
Gimnaziyaya müəllim təyin edildikdən sonra Türklərin bu məktəblərə cəlb olunması üçün çox çalışmış, cəhalət mühitində müəyyən qədər az da olsa buna nail ola bilmişdi. “Tələbələrin ruhlarını öyrənmək, onlara yanaşmaq, onları hər tərəfli tədqiq etmək, zəif tərəflərini daima nəzərdə tutmaq işlərində Həsən bəydə fövqəladə bir bacarıq var idi. Onun tələbələrə böylə yaxın bulunması, onların məhəbbətini tamamilə qazanmışdı... Saçı-saqqalı ağarmış tələbələri indi də Həsən bəyin adını hörmətlə yad edirlər”(Fərhad Ağazadə Şərqli, Göstərilən məqaləsi, Əkinçi, Bakı 2008, səh. 27-28).
Boş vaxtlarında xalq arasına çıxaraq onlarla savad, elm və sənət haqqında söhbətlər aparan Həsən bəy bəzən hətta bir çox nəlayiq sözlərə hədəf olmuş, “Saqqallı urus”, “Sünnü Həsən bəy ” kimi bir çox ləqəblər qazanmasına baxmayaraq bu işindən bezməmiş, kimsədən inciməmiş, əhali arasında öz təbliğatını aparmış, Bakıda öz tələbələrinin iştirakı ilə teatr tamaşaları təşkil edərək oradan əldə edilən paraları yoxsul tələbələr arasında bölürdü. “Həsən bəy yoxsul tələbələrə yardım etməklə Türk teatrosunun da ilk banisi olmuşdur” (Bax: “Həyat” qəzeti, 1905, № 117, 120).
Bütün bunların yoxsul tələbələrin tələbatını təmin etmədiyini bilən Həsən bəy Zərdabi Türklərə məxsus ilk “Xeyriyyə Cəmiyyəti” yaradaraq bir çox süründürmələrdən sonra onun proqramının təsdiqinə nail olur. Bakı dövlətlilərini Qazı Molla Cavad Axundun evinə toplayaraq Cəmiyyətin proqramı ilə tanış edəndən sonra məsələ para verməyə gələndə toplanan dövlətlilərin hamısı bir bəhanə ilə məclisi tərk edirlər. Dövlətlilərin belə düşüncəsiz hərəkəti Həsən bəyi ruhdan salmır. O, 1872-ci ildə rəsmi bir dəftər ilə bərabər Qafqazın böyük şəhərlərinə gedərək Cəmiyyətə üzvlər yazdırır. Üzvlər üzvülük haqqı ilə yanaşı Cəmiyyətə ianə verəcəklərinə söz verirlər. Bakıya qayıtdıqdan sonra üzvlərdən toplanan para ilə iki yetim uşağı da Bakı gimnaziyasına qeyd etdirir. Məsələnin ən ağır cəhətlərindən biri də uşaqların tərbiyəsi üçün savadlı bir Türk qızına ehtiyac olması idi. O dövrdə belə bir Türk qızı bulmaq çox çətin idi. O ildə Tiflisdə “Svyataya Nina” məktəbini bitirmiş qızların siyahısı qəzetlərdə dərc edilmişdi ki, bu qızların arasında Hənifə Xanım Abayeva adlı bir balkar Türkü də var idi. Bu xəbəri oxuyan Həsən bəy Tiflisə gedərək məktəbdə Hənifə Xanımla tanış olur və ona evlənmək təklif edir. Həsən bəyi bəyənən Hənifə Xanım evlənməyə razı olur. “Həsən bəy əski adətlərin ziddinə olaraq məktəbə bir molla dəvət edərək məktəbdə nigah bağlayır. Bununla da Həsən bəy elçi və ataların vasitəsi olmadan ilk dəfə nigah qaydası qoymuş olur” (Fərhad Ağazadə, Göstərilən məqaləsi, Bax: Əkinçi, “Xalq qəzeti”nin nəşri, Bakı 2008, səh. 30-31).
Həsən bəy Hənifə Xanımla birlikdə Bakıya qayıdaraq müəllimliyini davam etdirir, Hənifə Xanım da bir neçə məktəb cocuğunun tərbiyəsi ilə öz evində məşğul olaraq onların bütün zəhmətini öz üzərinə götürür. Cəmiyyətə para göndərənlərin sayı getdikcə azalmağa başladığından sonda mədaxil məxaricdən az olmuş, bununla da “Xeyriyyə Cəmiyyəti” qapanmışdı. Cəmiyyətin qapanması Həsən bəyi xeyli mütəəssir etmiş, bu münasibətlə “Həyat” qəzetinin 17 və 115-ci nömrələrində çap etdirdiyi məqalələrində göstərmişdi ki: “Bir dənə Qarabağ su satanının millət qeyrəti bütün Qarabağ bəylərində (Əslində bu bəylərin əsl Qarabağ bəylərinə heç bir dəxli yoxdur. Bu bəylər çar Rusiyası tərəfindən “bəy” yapılan süni bəylərdir- A.M.) yoxdur. Karapet işin biləndə su daşıyaraq min rüblə toplamış və bunu erməni “Cəmiyyəti-xeyriyyəsi”nin rəisi bulunan doktor Rüstəmyana məktəb şagirdlərinə sərf olunmaq üçün vermişdir”.
Qafqaz şəhərlərində Cəmiyyətə üzv yazdırarkən Şuşaya da gələn Həsən bəy burada bəylərin evlərinə gedərək onlardan müavinət istəmiş, lakin “Cəmiyyət” adını eşidən bəylərdən biri “ay aman” deyərək nökərinin qucağına yıxılmış, digər bir bəy də erməni məktəbinə, rus kilsəsinə, Rusiyada yanmış şəhərlərə müavinət etdiyini bildirərək artıq para vermək imkanı olmadığını qeyd etmiş və atasının qəbrinə and içmişdi (Fərhad Ağazadə Şərqli, Göstərilən məqaləsi, Bax: Əkinçi, “Xalq qəzeti”nin nəşri, Bakı 2008, səh. 32). Cəmiyyətin möhürlü dəftərini incələyən Fərhad Ağazadə göstərir ki: “Təəccüb orasıdır ki, bunda (Cəmiyyətin qeyd dəftəri nəzərdə tutulur-A.M.) bir nəfər Bakı müsəlmanının imzası böylə yoxdur” (Fərhad Ağazadə, Göstərilən məqaləsi, Bax: Əkinçi, “Xalq qəzeti”nin nəşri, səh. 32).
Cəmiyyətin parasızlıqdan qapandığını və ona görə də kasıb və kimsəsiz uşaqların oxumasının zor olduğunu görən Həsən bəy Zərdabi cəhalətlə mübarizə üçün qəzeti yeganə vasitə hesab etmiş və qəzet nəşrinə böyük ümidlər bəsləyərək fəaliyyətə başlamışdı. Bu münasibətlə sonralar Həsən bəy “Həyat” qəzetində göstərmişdi ki: “Bizim “Cəmiyyəti-xeyriyyə” bina tutmadığından, teatro oynanan otaq boş qaldığından aşkar oldu ki, müsəlman qardaşlarımızı bir yerə cəm edib zəmanəyə müvafiq məktəblər açdırıb küçə-bazarda qalan uşaqları oxutmaq olmayacaq. Elmsiz də bu dünyada dolanmaq mümkün deyil. Ələlxüsus bizim yerlərdəki qonşularımız elm təhsil edib gün-gündən iləri gedib bizim əlimizdə olan mülk və malımıza sahib olurlar və bir azdan sonra biz onlara rəncbərlik edib onların malını daşımaqdan ötrü kirakeşlik edəcəyik. Belə də nə qayırmalı? – Hər kəsi çağırıram gəlmir, göstərirəm görmür, deyirəm eşitmir. Axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa bir qeyri əlac yoxdur. Olmaz ki, mənim sözümü eşidənlərdən heç bir qanan olmasın.... Belə də qəzetə çıxarmaqdan savayı bir qeyri əlac yoxdur ki, kağızın üstə yazılmış doğru sözlər qapı-pəncərələrdən o iman mənzillərinə çata bilsin. Heç olmaz ki, doğru söz yerdə qalsın. Hər ildə on qəzetə oxuyandan birisi oxuduğunu qansa, onların qədəri ilbəil artar... Sonra düşmənin düşmənliyi, dostun dostluğu və dost göstərən doğru yolun doğruluğu aşkar olar” ( Həsən bəy Zərdabi, “Həyat” qəzeti. İqtibas Fərhad Ağazadənin göstərilən məqaləsindən götürülmüşdür. Bax: Əkinçi, “Xalq qəzeti”nin nəşri, səh. 32-33).
Öz keşişlərinə dini məktəblər açmaq, akademiya saxlamaq ixtiyarı verən çar hökuməti müsəlman ruhanilərinə bu hüququ verməmiş, əsl bəylərin bəyliyini təsdiq etməmiş, əksinə, onların bəyliyini ləğv edərək çar hökumətinə sədaqətlə xidmət edən süni bəylər yaratmışdı ki, çarın “mərhəmətini” hər şeydən üstün tutan bu qaragüruh heç qəzet nəşrini ağlına belə gətirməzdi. Belə bir mühitdə Həsən bəy kimi milli bir ziyalının ana dilində qəzet çıxarması qeyri-mümkün görünürdü. Özünə qədərki bir çox qeyri-mümkünləri mümkün edən Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi” adlı Türk qəzetini çap etdirmək üçün çar hökuməti idarələri ilə 3 il 6 aylıq mübarizədən sonra nəhayət, 22 iyul 1875-ci ildə buna nail oldu. Qəzetin senzorluğunu Bakı qübernatoru maarif tərəfdarı Staroselski öz öhdəsinə götürdüyü üçün çar hökuməti qəzetin nəşrinə icazə vermişdi. Staroselski Həsən bəyin İstanbuldan gətirdiyi hərfləri də satın alaraq qəzeti hökumət mətbəəsində çap etdirməklə yanaşı həm də tabeliyində olan bütün naçalniklərə qəzetin kəndlərə çapar ilə göndərilməsi haqqında əmr vermiş, nəticədə hər kənd kəndxudası da öz kəndinin əhalisi üçün "Əkinçi" qəzeti almağa məcbur olmuşdu.
Zərdabi "Əkinçi" qəzetindəki yazıların çox hissəsini özü yazmağa məcbur olur, buna görə də tanıdığı adamlara müraciət edərək onların da qəzetdə iştirak etmələrini arzu edirdi. "Əkinçi"nin 2-ci nömrəsində işin ağırlığını qeyd edərək göstərirdi ki: “Bizim zəhmətimiz həddən çıxıb. Bir mətləbi özümüz yazıb, ağardıb çapxanaya verməklə zəhmətdən xilas olsaydıq çox xoşbəxt olardıq. Amma iş böylə düşübdür ki, biz gərək çapxanada da işləyək. Dünyada hər qəzeti beş, ya on adam inşa edir. Onu çap elədən, hürufunu düzən, qələtlərini düzəldən başqa kəslər olur, amma bu işlərin hamısını gərək mən tək özüm görəm... Müsəlaman şəhərində bir savadı olan müsəlman yoxdur ki, qəzetəyə baxıb onun qələtini düzəltsin. Ya hürufunu düzsün... Bizim məxsusi çapxanamız yoxdur. Qəzetəmiz Qubernski pravleniyanın çapxanasında basılır. Əlbəttə özgələr (Qəzetin mürəttibi Minasov adlı bir erməni olmuşdu-A.M.) bizim işə özümüz kimi can yandırmır və bu barədə olan kəsirlər bizim təqsirimiz deyil. Qəzetənin bu qüsurunu görənlər bizə gülürlər. Lakin gülmək yeri deyil, ağlamaq yeridir ki, bizim müsəlmanların bircə qəzetəsini basdırmağa adamı yoxdur” ("Əkinçi" qəzeti, №2).
Zərdabi qəzetdə imtiyazlı şəxslərin əleyhinə cəbhə açdıqca bir çox hücumlara məruz qalmış, hətta həcvlərə, söyüşlərə tuş gəlmişdi. Bütün bu hücum, həcv və söyüşlər Həsən bəyi ruhdan salmamış, əksinə, belə məktublar aldıqca “Müsəlmanlar da ictimai məsələlərlə maraqlanır. Bu cahil adamlar söyə-söyə həqqin harada olduğunu öyrənəcəklərdir”-demiş ("Əkinçi" qəzeti, 1876, № 6) və qəzetin əhali arasında yayılması, oxucularının sayının artırılması məqsədi ilə Bakı və digər şəhərlərdə üç yüzə qədər parasız qəzet paylatdırmışdı. Qəzetin xərcinin gəlirindən çox olmasına baxmayaraq Həsən bəy öz maaşının çox hissəsini qəzetə sərf etmişdi. Tədqiqatçılar göstərirlər ki: “Çar hökuməti mane olmasaydı Həsən bəy qəzeti müvəffəqiyyətlə özü-öz məsrəfini ödəyə biləcək bir hala vardıra biləcəkdi. Təəssüf olsun ki, çar hökuməti bu qəzetin davam etməməsinə qərar vermişdi. Staroselskinin yerinə təyin edilmiş yeni qubernator yüzbaşılar tərəfindən kəndlərə aparılan qəzetlərin göndərilməsinə müsaidə etməmişdi” (Fərhad Ağazadə, Göstərilən məqaləsi, bax: Əkinçi, “Xalq qəzeti”nin nəşri, səh. 42).
Qəzetə ən böyük zərbəni 1877-ci ildə başlamış Osmanlı-Rus müharibəsi vurmuşdu. Bu dövrdə qəzetin üstündə senzuranın təzyiqi artmış, qəzetdə müharibənin gedişindən bir kəlmə də olsun yazmaq qadağan olunmuşdu. Hökumət “Əkinçi” qəzetinin bağlanması üçün bir bəhanə axtarırdı. Bu dövrdə Dağıstanda böyük ixtişaş başlamışdı ki, bu ixtişaş iştirakçıları arasında Həsən bəyin xeyli şagirdləri var idi. Çar hökuməti bütün Qafqazda üsyan başlamasından və bu işdə "Əkinçi" qəzetinin böyük rol oynayacağından qorxaraq "Əkinçi" qəzetini bağlatdırmışdı. Qəzet qapandıqdan sonra Həsən bəyi Bakıdan uzaqlaşdırmaq məqsədilə ona öz xahişi ilə Yekatrinador və yaxud Kutaisi gimnaziyalarında müəllimlik etmək təklif olunmuş, lakin Həsən bəy bu təklifləri qəbul etməmişdi. Ona görə də polis və jandarmalar tərəfindən ciddi təqib olunan Həsən bəy məktəb müdiri dostu Çermaginin məsləhəti ilə məktəbdən istefa verərək bir qədər Bakıda işsiz qaldıqdan sonra Zərdab kəndinə köçməyə məcbur olmuşdu. Bir müddət Zərdabda qalan Həsən bəy Ucara köçərək orada vəkillik etmişdi.
On altı il Bakıdan ayrılaraq Zərdab və Ucarda yaşayan Həsən bəy burada kəndlilərə öz hüquqlarını anlatmış, onları vergi qanunları ilə tanış etmiş, öz evini məsləhət odasına çevirmişdi. O, kəndlilərə ərizə yazarkən onlardan para almamış, o dövrdə nəşr olunan “Tərcüman” qəzetinə abunə yazılmağı məsləhət görmüş, özü isə “Tərcüman”ı oxuduqdan sonra kəndin mollasına verərək “Bunu minbərdən oxu və camaata anlat”- demiş, hətta özünə məxsus torpağı da kəndlilərin istifadəsinə vermişdi. Ucarda olduğu dövrdə Tiflisdə nəşr olunan “Obzor” qəzetində məqalələr çap etdirərək şahidi olduğu haqsızlıqlar haqqında məlumatlar vermişdi.
Ucarda iflic xəstəliyinə tutulan Həsən bəy Bakıya köçməyə məcbur olur. On altı il ayrıldığı Bakıda bəzi yeniliklər görən Həsən bəy gündüzləri qəzetdə, axşamları isə Bakı Dumasında çalışmışdı. On beş ildən artıq Dumada çalışan Zərdabi yenə də yoxsulların hüququnu müdafiə etmiş, şəhərin yoxsul əhalisi yaşayan küçələrin abad olmasına, oralara işıq çəkilməsinə, zibillərinin vaxtında təmizlənməsinə çalışmış, şəhərin uzaq məhəllələrində məktəb və xəstəxana açılması məsələsini qaldırmış, digərlərindən fərqli olaraq pulsuz məktəblərdə dərs demiş, məktəblərdə Türk dili dərsləri proqramının artırılmasını tələb etmiş, bu məsələ ilə bağlı məktəb müdirləri ilə daima çarpışmaq məcburiyyətində qalmışdı. Heç təsadüfi deyil ki, onun Dumada millət vəkili olduğu dövrdə şəhər məktəblərinin sayı üçdən on altıya qədər artmışdı. Azərbaycan qadınlarının da savadlanmasını arzu edən Həsən bəy Türk qızları üçün bir məktəb açmağı üçün qubernatora ərizə vermiş, lakin çar hökumətinin nazirlər şurası buna izn verməmiş, hətta Pobedonosov adlı birisi: “İslam yeddi başlı div kimi heykəldir. Bu heykəlin bir başı kəsilərsə əvəzində yüzü bitər. Bunların kişilərinin savadlanmasından qorxuruq. Qadınları da savadlanmış olarsa onların öhdəsindən gəlmək mümkün olmaz” demişdi (İqtibas Fərhad Ağazadənin göstərilən məqaləsindən götürülmüşdür-A.M. Bax: "Əkinçi", “Xalq qəzeti”nin nəşri, səh. 49). Nəhayət, ikinci Nikolayın tac qoyma mərasimindən istifadə edən böyük xeyriyyəçi Zeynəlabdin Tağıyev bu günün xatirəsi üçün çardan bir qız məktəbinin açılmasına icazə almışdı ki, bu məktəbin nizamnaməsini də Həsən bəy Zərdabi yazmış, həyat yoldaşı Hənifə Xanım da bu məktəbin ilk müdirəsi olmuş, Həsən bəy də məktəb şurasının üzvü seçilmişdi.
Həsən bəy Zərdabi millət vəkilliyi və müəllimliyi ilə yanaşı “Kaspi”, “Həyat” qəzetlərində və “Dəbistan” jurnalında müxtəlif mövzularda məqalələr dərc etdirmiş, onun təşviqi ilə iki Türk Müəllimlər Qurultayı keçirilmiş, Bakıda təsis edilmiş “Maarif Cəmiyyəti”ndə fəal iştirak etmişdi. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, Həsən bəy “bir gün Üzeyir bəyə təsadüf edərək xalq mahnılarından bir opera yazmasını ona işarə ilə anlatmış, “Leyli və Məcnun” operası bundan sonra yazılmışdır” (Fərhad Ağazadə, göstərilən məqaləsi, "Əkinçi", “Xalq qəzeti”nin nəşri, səh. 52).
Həsən bəy xəstəliyinə, dilinin tutulmasına, əlinin tutmadığına baxmayaraq yenə də gündüzlər qəzet idarələrinə, axşamlar da Duma komisyalarının iclaslarına gedərdi. Yeni seşki başlandığı vaxt yenə də seçkidə iştirak edən Həsən bəyi xəstə olduğu üçün seçməsələr də ona hörmət əlaməti olaraq heç kim onun seçilmədiyini bildirməmişdi. 28 noyabr 1907-ci ildə bu böyük millət mücahidi, Azərbaycan Türklərinin ziyalı etalonu “bərk yorulmuşam, uyumaq istəyirəm” deyərək uzanmış və əbədi olaraq gözlərini bu dünyaya qapamışdır. Onun dəfni Bakıdakı dəfnlərin ən parlağı olmuş, dəfndə Bakıda mövcud bütün cəmiyyətlərin və millətlərin nümayəndələri iştirak etmiş, cənazəsi şəhər Dumasının “Kaspi” qəzetinin və öz evinin qarşısında dayandırılaraq nitqlər söylənmişdir. Natiqlərdən biri söyləmişdi ki: “Həsən bəy Bakıya ac gəldi, ac da getdi”. Duma şəhər məktəblərindən birinin Həsən bəyin adına qoyulması və ona bir abidə yapılması haqqında qərar çıxarsa da bu qərar həyata keçirilməmişdi.
Həsən bəy Zərdabinin özündən sonra sadə bir mənzildən başqa heç nəyi qalmamış, Ucarda tikdirməyə başladığı evi belə yarımçıq qalmışdı.
Azərbaycan siyasi və hüquqi fikir tarixində görkəmli yer tutan Zərdabi həm də bioloji, elmi-təbii bilikləri təbliğ edən ilk alimlərimizdən biridir. Türk dilində yazdığı “Torpaq, su və hava”, “Ayın fazalarının yerdə üzvü həyata təsiri”, “Bədəni salamat saxlamaq düsturul-əməldir” kimi əsərlərində mütəfəkkir təbiətşünaslığa dair çox maraqlı məlumatlar vermiş, dövrün demokratik fikirli qabaqcıl ziyalısı kimi şöhrət qazanmışdı.
Zərdabi məhz mətbuat vasitəsilə mütləqiyyəti, ona xas olan rüşvətxorluğu və süründürməçiliyi ifşa etmiş, siyasi görüşlərində çarizmi, onun yerli məmurlarının müstəmləkəçi siyasətini tənqid etmişdi. O, çar Rusiyasındakı təhkimçilik hüququnu kəskin tənqid etmiş, onun ictimai inkişafa əngəl törətdiyini göstərmiş və bundan dolayı çar xəfiyyəsi tərəfindən “siyasi cəhətdən şübhəli adam” sayılmışdı.
Mütəfəkkir insanın insan tərəfindən istismara son qoyulması, zülmün və milli hüquq bərabərsizliyinin ləğv edilməsi, demokratik özünüidarə cəmiyyətinin yaradılması kimi ideyalar irəli sürmüş və bütün bunların həyata keçməsini məhz maariflənmə ilə əlaqələndirmişdir. O, əsərlərində cəmiyyətin sosial-siyasi strukturuna dair real mülahizələr irəli sürmüş, cəmiyyətdə mülkiyyətin, sərvətin təzahürünü məhz əməklə şərtləndirmiş və göstərmişdi ki: “Yoxsulların cahilliyini istəyən varlılar onları cəhalətdə və gerilikdə saxlayırlar ki, onların özlərindən asılılığını möhkəmləndirsinlər. Ona görə də ağıllı və ləyaqətli adamların əksəriyyəti öz imkanlarından məhrum olur və heyvan kimi həyat sürürlər. Lakin heyvan belə həmişə öz ovu uğrunda mübarizə aparır. İnsan isə öz cahilliyi üzündən alın təri ilə özü üçün qazandığını öz əlləri ilə varlılara verir, bununla da onun daha da varlanmasına kömək edir” (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Həsən bəy Zərdabi, Seçilmiş əsərləri, Bakı 1960, səh. 146). Zərdabi “Ucqarlardan məktublar” məqaləsində göstərirdi ki: “İndi istismarın formaları dəyişir. Zəhmətkeşlərə daha incə şəkildə zülm edilir” (Bax: H.B. Zərdabi, Seçilmiş məqalələri və məktubları, səh. 106).
Zərdabi məqalələrində imperiyada mövcud olan sosial ədalətsizliyi, özbaşınalığı kəskin tənqid etmiş, kəndlilərin güzəranının yaxşılaşdırılması tələbi ilə çıxış etmiş, xalqa düşməncəsinə nifrət bəsləyən imtiyazlı zümrələri feodal ağalığına son qoymağa çağırmış, dövrünün və yaşadığı cəmiyyətin qabaqcıl, tərəqqipərvər ziyalısı kimi öz xalqının xoşbəxtliyi və gözəl gələcəyi uğrunda fəal mübarizə aparmışdı.
Mütəfəkkirə görə cəmiyyətin hər bir forması yaranma, yenilik və dağılma mərhələlərindən keçir. İnsan cəmiyyətinin inkişafını antik dövr, orta əsrlər dövrü və yeni dövrə bölən mütəfəkkir antik dövrün mahiyyətini kölə əməyi ilə, orta əsrlər dövrünü özbaşınalıq və istibdadla, yeni dövrü isə pul və əməklə səciyyələndirir. İqtisadi və bütövlükdə sosial tərəqqi üçün əmək bölgüsünün inkişafını meyar sayan Zərdabi göstərirdi ki: “Məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə bəzi maddi nemətlər istehsalı xüsusi əmək sahəsinə ayrılır” (H.B.Zərdabi, Seçilmiş əsərləri, Bakı 1960, səh.100).
Kapitalist cəmiyyətinin təşəkkülünü və onun getdikcə feodalizmi əvəz etdiyinin əhəmiyyətini göstərən mütəfəkkir çarizmin Azərbaycan xalqını istismara və milli zülmə düçar etdiyini, milli mədəniyyəti yox etmək siyasətini cəsarətlə açıb göstərmiş və onu qətiyyətlə ifşa etmişdi.
Zərdabinin siyasi görüşləri ilə yanaşı hüquqi görüşləri də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Onun qanunçuluq və ədalət məhkəməsi, cinayət hüququ, mülkiyyət hüququ və vətəndaş hüququ haqqındakı mülahizələri bugün belə öz dəyərini saxlamaqdadır. Mütəfəkkir göstərirdi ki: “Qanunsuzluq və özbaşınalıq hər yerdə hökm sürür. Məhkəmələrimiz andın müqəddəsliyi barədə heç bir anlayışı olmayan yalançı şahidlərin ifadələri ilə aşıb-daşır. Əslində bizdə məhkəmə yoxdur, biz tamamilə məhkəməsiz yaşayırıq. Hazırda biz ədalət məhkəməsi ilə tanış olmamışıq” (H.B. Zərdabi, Seçilmiş məqalələri və məktubları, səh.49).
Zərdabi cinayətkarlığı şərtləndirən səbəbləri üç qrupa ayırırdı: 1) Qan intiqamı və ailədəki narazılıqlardan irəli gələn cinayətkarlıq; 2) Ehtiyac və yoxsulluq nəticəsində baş verən cinayətkarlıq; 3) Varlanmağa cəhd etməklə bağlı olan cinayətkarlıq. Mütəfəkkir açıq-aydın bildirirdi ki, hakimiyyət cinayətkarlığın qarşısını almağa maraq göstərmir, təhlükəli cinayətkarları üzə çıxarmır. Bizdə məhkəməsiz cəzalandırmaq, zəiflərə zülm edilməsi hökm sürür. Müstəntiqlər qətllər, talanlar, yanğınlarla bağlı işlərlə yüklənmişlər.
Zərdabi xalqın hüquq və azadlıqlarının kobudcasına pozulmasının səbəblərindən birini də məhkəmələrin ana dilində aparılmamasında görür və çarizmin müstəmləkəçilik siyasətini əks etdirən belə qadağanları ədalətə, humanizmə zidd, milli mədəniyyətə mənfur münasibət kimi qiymətləndirirdi. O, bütün bunlarla bağlı mülahizələrini rəsmi rus mətbuatında çap etdirirdi. Mütəfəkkir dövrün burjua iqtisadçı və hüquqşünaslarının mülkiyyət məsələsinə dair fikirlərini tənqid edərək göstərirdi ki, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət ictimai mülkiyyətlə əvəz olunmalı, istehsalın kooperativ formalarının inkişafı ilə tamamlanmalıdır. Zərdabi kiçik kənd təsərrüfatı birliklərinin yaradılması ideyasını irəli sürmüşdü.
Həsən bəy Zərdabi yalnız mənsub olduğu xalqın deyil, bütün İslam aləminin hüquq və azadlığının carçısı, mədəniyyətinin tərəfdarı kimi nüfuz qazanmışdı. Qərb şərqşünaslarının Şərq xalqları haqqında qeyri-obyektiv, elmi əsası olmayan fikir və mülahizələrinə qarşı Zərdabi göstərirdi ki: “Vaxtilə Şərq xalqları Avropa xalqlarından nəinki geridə qalmamış, eləcə də insan fəaliyyətinin bir çox sahələrində onlara nümunə olmuşlar” (Bax: "Əkinçi" qəzeti, 1876, №13).
İctimai tərəqqinin, xalqın maddi və mənəvi rifahının yaxşılaşdırılmasının, təsərrüfatın inkişafının əsas mənbəyini elm və maarifdə görən Zərdabi belə hesab edirdi ki, gerilik və irticaya qarşı mübarizədə, elm və maarifin təbliğində, vətənpərvərlik ideyalarının yayılmasında qəzetin müstəsna rolu vardır. Zərdabi məhz qəzet vasitəsilə çar hökuməti orqanlarının rüşvətxorluğunu, bürokratizmi və müstəmləkəçilik siyasətini kəskin tənqid etmişdi. Zərdabi "Əkinçi" qəzetində daxili və xarici xəbərləri, əkin və ziraətlə, elmlə bağlı yenilikləri, dövrü mətbuatda gedən materialların xarakteristikasını əks etdirməklə yanaşı Şərq ətalətini, cəhalət və geriliyi, fanatizmi kəskin tənqid etmiş, elmin və maarifin gücünü, azadlıq ideyalarını təbliğ etmiş, sənayedə və kənd təsərrüfatındakı qabaqcıl təcrübənin tətbiqini ön plana çəkmiş, dünyanın siyasi mənzərəsini canlandırmış, realist sənət və ədəbiyyat məsələlərini gündəmə gətirmişdi. Qəzetdə Zərdabinin özü ilə yanaşı qabaqcıl Azərbaycan ziyalılarından Mirzə Fətəli Axundovun, Seyid Əzim Şirvaninin, Nəcəf bəy Vəzirovun, Əsgər Ağa Goraninin, Əhsənül-Qəvaidin, Heydərinin və digərlərinin də mütərəqqi ideyaları təbliğ edən məqalələri dərc edilmişdi.
Dövrün demokratik fikirli ziyalıları ilə yaxın əlaqə saxlayan, köhnə və yeni dövrün mütərəqqi ənənələrini vəhdətdə təcəssüm etdirən Zərdabi “xalqın sosial və siyasi azadlığı uğrunda yorulmadan uzun müddət mübarizə aparmış, insan azadlığını təbii hüquq nəzəriyyəsi baxımından əsaslandırmış” (Məcid Əfəndiyev, Siyasi və hüquqi təlimlər tarixi, Bakı 2006, səh. 439), vətənpərvər, humanist və demokratik fikirli qabaqcıl ziyalı kimi şöhrət qazanmış, xalqın xoşbəxtliyini və tərəqqisini elmi biliklərə yiyələnməkdə görmüşdü. Bu məqsədlə mütəfəkkir ictimai fəaliyyətə başlayaraq cəmiyyətin dövrlər üzrə aşağıdan yuxarıya doğru mütərəqqi inkişafının tərəfdarı kimi çıxış etmiş və bu inkişafın fasiləsiz xarakterə malik olduğunu əsaslandırmışdı. Mövcud quruluşu kəskin tənqid edən Zərdabi göstərirdi ki: “Yer üzündə yaşayanlar üçün ümumi qanunlar mövcuddur. Dünyada doğulanların hər biri yaşamaq hüququna malikdirlər. Lakin adamların xeyli hissəsi özünün yaşamaq hüququndan istifadə etməsindən məhrum edilmişdir. İnsanın dünyaya, təbiətə azad münasibəti məhdudlaşdırılmışdır. Varlılar yoxsullara zülm etməklə, yoxsulları istismara məruz qoymaqla yalnız öz mənafeləri barədə düşünürlər” ("Əkinçi" qəzeti, 1877, № 15, “Kaspi” qəzeti, 1900, № 137).
Quberniya xəfiyyəsi tərəfindən “siyasi cəhətdən şübhəli adam” kimi nəzarətə alınan Zərdabi özünə qarşı belə şübhələri açıqlayaraq bildirirdi ki, siyasi cəhətdən şübhəli olanlar xeyli vətəndaşlıq hüququndan məhrum olanlardır. Tolstoyçulardan tutmuş anarxistlərə qədər müxtəlif dünyagörüşlü adamlar şübhəli və etibarsız şəxslər siyahısına düşə bilərlər. Hətta heç bir əqidəyə xidmət etməyənləri də etibarsız şəxs saya bilərlər. Bütün Rusiyada gücləndirilmiş müdafiə müşahidə olunur. İndi xalqın hamısı nəzarət altındadır. Belə halda etibarlı adamları harada axtarmaq lazımdır. Məsələ çox çətindir. (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Həsən bəy Zərdabi, Seçilmiş məqalələri və məktubları, Bakı 1962, səh. 458-459).
O dövr Azərbaycanında ictimai tərəqqinin elə bir mühüm problemi yoxdur ki, "Əkinçi" qəzetində bu və ya digər dərəcədə ona toxunulmamış olsun. Zərdabi göstərirdi ki: “Qəzetin muradı xalqın gözünü açmaqdır. Qəzet dərviş kimi nağıl deyə bilməz. Onun borcudur ki, işlərin yaxşı və yamanını ayna kimi xalqa göstərsin”. Zərdabi qəzetdə gənclərə müraciətlə yazırdı: “Ey elm təhsil edən cavanlarımız! Doğrudur, qeyri millətlər sizin kamalınızı görüb sizə artıq rütbə verəcəklər, amma insaf deyil ki, beş gün ömrün ləzzətindən ötrü milləti, qardaşlarınızı atıb onları kor və sərgərdan qoyasınız. Qoy şüəralar sizi həcv etsin, mollalar lənət oxusun, əvam-ünnas daşa bassın. Siz millət üçün zəhmət çəkirsiniz və bişəkk gələcəkdə millətin gözü açılanda sizi şəhid hesab edib sizə rəhmət oxuyacaq” (Əkinçi, 1875-1877 (tam mətn), Bakı 2005, səh. 205).
Zərdabi bildirirdi ki, müsəlman xalqlarının geriliyi hər şeydən əvvəl cəhalət və savadsızlıqla bağlıdır. Bir maarifçi kimi o, ölkənin sosial, iqtisadi təsərrüfat həyatının və mədəniyyətinin inkişafının başlıca mənbəyini maariflənməkdə görürdü və bu cəhalətə, geriliyə qarşı mübarizədə mətbuatın roluna böyük əhəmiyyət verirdi. Mütəfəkkir inamla qeyd edirdi ki, xalqı fanatizmdən və digər istismarçılardan yalnız maariflənmə xilas edə bilər. Maariflənmə həm də xalqın öz mənafeyini dərk etməsinə imkan yaradar.
Dildə “Türkçülük” məfkurəsini ilk dəfə əməli şəkildə həyata keçirən Zərdabi və məsləkdaşları dilin saflığı, təmizliyi, varlığı uğrunda əvəzsiz səy və qeyrət göstərmiş, ardıcıl mübarizə aparmışlar. Bu münasibətlə Zərdabi yazırdı: “Dünyada xəlq olunan millətlər öz lisanlarına ana dili deyib o dil ilə insanlıq edirlər. Bunun üçün bir dil bir millətin olanda və dilin dəxi əsası millət olduğundan hər bir insana vacibdir ki, daima onun irəli getməsinə canını fəda etsin və millətin xidmətində bulunmayan insana heç kim yaxşı deməyəcəkdir” (Əkinçi, Bakı 2005, səh. 97). "Əkinçi" qəzeti Azərbaycan Türkcəsinin milli ədəbi dilə çevrilməsi və mətbuat üslubunun formalaşmasında həlledici rol oynamışdı. Ümumiyyətlə, bu qəzet ətrafında toplanan Azərbaycan ziyalılarının xalqımızın maariflənməsində, cəhalət və mövhumat buxovlarından azad edilməsində, mədəni inkişaf yoluna qədəm basmasında misilsiz xidmətləri olmuşdur. Cəsarətlə söyləyə bilərik ki, nəinki XIX əsrin ikinci yarısında, hətta XX əsrin ilk illərində də Azərbaycan Türklərinin yüksəlişi və mədəni intibahında baş vermiş ən mühüm hadisələr də məhz Zərdabinin fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Azərbaycan jurnalistikasının yaranması və inkişafında ədəbi və əbədi iz qoyan, məktəb yaradan, ictimai-siyasi fikrin formalaşmasında əvəzsiz xidmətləri olan Həsən bəy Zərdabinin “Bakinski listok” qəzetindəki ilk məqalələrindən tutmuş "Əkinçi" qəzetinin yaradıcısı və baş yazarı kimi fəaliyyətindəki rəngarəngliyi, azad fikirliliyi, yazılarındakı səmimiliyi, “Kəşkül”, “Kaspi”, “Həyat” qəzetlərindəki və “Dəbistan” jurnalındakı məqalələri onun Azərbaycan publisistikasındakı maarifçilik ideyaları, vətənpərvərliyi, vətənə və millətə təmənnasız xidmətləri onu əsl bir ziyalı kimi əbədiyaşar etmişdir. O, Azərbaycanda mətbuatın əsasını qoymaqla yanaşı, həm də ilk dəfə olaraq Azərbaycanda “Xeyriyyə cəmiyyəti” yaratmış, yeni tipli teatrın əsasını qoymuşdur. Zərdabi bütün həyatı boyu Azərbaycan dərdlərinin həll olunmasına çalışmış, onları həyatının əsas mənası hesab etmişdir.
Mirzəbala Məmmədzadə göstərmişdir ki: “Zənnimizcə, Mirzə Fətəli və Həsən bəy Zərdabi 50 il sonra dünyaya gəlsəydilər, istiqlal tarixi, Azərbaycan istiqlal bəyannaməsi də 50 il sonra meydana gələcəkdi. Bunların arasında sıx bir münasibət və rabitə vardır” (Mehmedzade Mirze Bala, “Azerbaycan misaki-millisi”, Türk dünyası Araştırmaları, Ankara 1995, səh. 67).
Həsən bəy Zərdabi ağlı, elmi, cəsarəti, iradəsi, fədakarlığı, gözütoxluğu, əxlaqı, səxavəti, milli heysiyyatı və bu kimi digər cəhətləri ilə məhz Azərbaycan ziyalı etalonudur. Dəyərlərin alt-üst olduğu, milli zülmün tüğyan etdiyi, cəhalətin, nadanlığın, savadsızlığın hökm sürdüyü bir dövrdə, İmperiyanın mərkəzində ali təhsil alaraq vətəninə dönən, mülkədar oğlu olduğu üçün heç bir ehtiyacı olmayan bir şəxsin bütün həyatını mənsub olduğu millətin yüksəlişinə həsr etməsi Tanrının Həsən bəyə lütfü, ona sevgisinin nəticəsi idi. O, həyatda qazandığı bütün elmini, özünün qazandığı və ata-babasından qalma bütün varidatını şəxsi rifahı üçün deyil, vətəninin çiçəklənməsinə, millətinin yüksəlişinə sərf etmişdir. Böyük bir dünyagörüşə sahib, öz məktəbini yaradan və özündən sonra da böyük bir davamçılar ordusu qoyub gedən, millətinin və vətəninin ən ağır günlərində sinəsini önə verən Həsən bəy Zərdabi bütün bunların müqabilində heç bir təmənna güdməmiş, istiqlal şairimiz Məhəmməd Hadinin söylədiyi:
“Mən bir günəşəm, yerdə əyandır laməatım,
“İşimdə” parıldar, duruyor çöhreyi-zatım.
Yoxdur zərəri, keçsə də fəqr ilə həyatım,
Kim olduğumu bildirəcək bil ki, məmatım.
Fərdayi-üfulumda bu qövm ağlayacaqdır,
Lakin gözümü dəsti-əcəl bağlayacaqdır.
Mən sönməliyəm, ta ki açılsın da bəharım,
Mən sönməliyəm, şəşələnsin də nəharım.
Mən ölmədən əvvəl Vətənimdir mənə məqbər,
Çünki Vətənimdir, buna olmam da mükəddər”
-kimi yaşamış, öz dövründə belə “Azərbaycan ziyalılarının ağsaqqalı” titulunu qazanmış, sözün həqiqi anlamında Azərbaycanın ziyalı etalonu olmuşdur.
Ruhu şad olsun! Amin.
AYDIN MƏDƏT OĞLU QASIMLI
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Teref.az