İran İslam Respublikasının prezidenti İbrahim Rəisi yanvarın 24-də Türkiyəyə dövlət səfəri çərçivəsində həmkarı Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşüb. Danışıqlarda Qəzza zolağında İsrail və HƏMAS arasında müharibə, ikitərəfli əlaqələr, iqtisadi və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq müzakirə olunub.

Səfər iki dəfə təxirə salınsa da, aydındır ki, Tehran və Ankara Fələstin məsələsinə ortaq dəstəyi verir və bu, hazırkı yüksək səviyyəli təmasların əsasını təşkil edib.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.

Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:

Rəisi Ankaraya gedən təyyarəyə minməzdən əvvəl deyib: “İran və Türkiyənin Fələstin xalqını və məzlum, güclü Fələstin xalqının müqavimətini dəstəkləməkdə ortaq mövqe var”.

O, Ankarada çıxışı zamanı deyib: “Biz Fələstin məsələsi və Fələstin xalqının onlara veriləcək hüquqları ilə bağlı prezident Ərdoğanla razıyıq”.

Şərtlərə xilaf tərəfdaşlıq

Yaxın vaxtlara qədər Ankara İsraillə diplomatik münasibətlərin bərpası üçün kursu müəyyən etdiyi zaman İran və Türkiyə fasiləyə yaxın görünürdü.

Bundan əvvəl Türkiyə Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ ilə əlaqələri normallaşdırdı (“İbrahim razılaşması”nın ilkin tənqidindən sonra), həmçinin İranın Türkiyə ərazisində kəşfiyyat əməliyyatlarının qarşısını aldı.

Bununla belə, nəzərə almaq lazımdır ki, Türkiyə və İslam Respublikası arasında həmişə məxfi təmaslar olub, tərəflər çox vaxt bunu reklam etməməyə üstünlük verirdilər. Daha doğrusu, onlar casus qalmaqalları və hədələyici ritorika arxasında gizləniblər. Ona görə də Türkiyə ilə İran arasındakı münasibətlərdəki ziddiyyətlər çox vaxt şişirdilirdi.

Bu, məsələn, “Ərəb baharı” zamanı Tehran və Ankara arasında iddia edilən qarşıdurmaya aiddir. Məsələn, Türkiyənin yaxın müttəfiqi, 2011-ci ildə Misirdə hakimiyyətə gələn prezident Məhəmməd Mursi İranla münasibətləri bərpa edib və Tehranda səfərdə olub.

Eyni zamanda, İranın o vaxtkı prezidenti Mahmud Əhmədinejad da Qahirəyə səfər edib. Mursinin devrilməsindən sonra münasibətlər yenidən kəsilib.

Öz növbəsində, Rəcəb Tayyib Ərdoğan da islamçı müəllimi Necmettin Erbakan kimi İranda yaradılan İslam Respublikası layihəsinə həmişə rəğbət bəsləyib. Onlar regionda şiə ekspansionizmini dəstəkləməsələr də, bu ideyanın özü onların dünyagörüşünə və rəftarlarına ciddi təsir edirdi.

İslam Respublikasının özü də Türkiyənin hazırkı prezidentinin tez-tez adıçəkilən “Müsəlman Qardaşları” kimi sünni islam qüvvələrinin fəaliyyətini həmişə müsbət qarşılayıb.

Bunu xatırlamaq kifayətdir ki, 1984-cü ildə “Müsəlman Qardaşları”n ən görkəmli və mübahisəli liderlərindən biri olan Seyid Qütbün edamından on səkkiz il sonra İslam Respublikası onun ölümünü şəhadət adlandırıb.

Bundan əlavə, İranda bəzi küçə və meydanlar Qütbün irsinin tanınması üçün onun adını daşıyır. Seyid Qütbün kitablarının İranda görkəmli tərcüməçisi indi İslam Respublikasının Ali Rəhbəri olan Ayətullah Əli Xameneinin özü idi.

Türkiyə-İran münasibətləri Ankara və Tehranın əks tərəfdə göründüyü Suriya münaqişəsi ilə sınaqdan keçirilib. Xüsusilə, 2017-ci ildə Suriya münaqişəsi zamanı baş verən və ərəb qonşuları tərəfindən blokadaya alınması ilə əlaqəli Qətərlə bağlı böhran zamanı Türkiyə yardıma öz qoşunlarını göndərib, İran isə ərzaq tədarükünü həyata keçirib.

Suriya münaqişəsi Türkiyə və İranın ikitərəfli əlaqələrinin inkişafına mane olmadı və sonda Rusiyanın iştirakı ilə hər üç dövlətin “Astana üçlüyü”nü yaratmağa imkan verdi.

İndi prezident Rəisinin Ankaraya səfəri zamanı Qəzza münaqişəsi kontekstində iki ölkənin ortaq maraqları sayəsində Türkiyə və İslam cümhuriyyətləri arasında münasibətlərə yeni təkan verilə bilər.

HƏMAS ümumi müttəfiqdir

Türkiyə və İran HƏMAS hərəkatını dəstəkləməkdə həmrəydir, onu Qərb dünyasında elan edildiyi kimi terror təşkilatı deyil, Fələstin müqavimətinin qanuni nümayəndəsi hesab edir və Qəzza böhranının həlli ilə bağlı ortaq mövqelərə malikdir.

“Danışıqlarda biz regional və beynəlxalq məsələləri, ilk növbədə Qəzzadakı vəziyyəti ətraflı müzakirə etdik. Biz razılaşdıq ki, regionumuzun təhlükəsizliyini və sabitliyini daha da təhdid edəcək addımlardan qaçmaq vacibdir. Biz İsrailin Qəzzaya qarşı qeyri-insani hücumlarının dayandırılması, ədalətli və davamlı sülhün bərqərar olması üçün təcili tədbirlər görülməsinin vacibliyini müzakirə etdik”, - Ərdoğan Rəisi ilə danışıqlardan sonra deyib.

Qəzzadakı hazırkı qarşıdurma fonunda prezident Ərdoğan artıq Fələstin anklavına təcavüzünə görə baş nazir Benyamin Netanyahunu Hitlerə bənzədib. Bu, indiyədək Qəzza zolağında əksəriyyəti mülki şəxslər, qadınlar və uşaqlar olmaqla 25 mindən çox insanı öldürüb.

Ərdoğan və Rəisi 2023-cü ilin noyabrında Ciddədə Ərəb Liqası və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının birgə sammiti zamanı İslam dünyasının konsolidasiyasında mühüm rol oynayıblar.

Onların işi İsrailin hərəkətlərini birmənalı şəkildə pisləyən və “məskunlaşma fəaliyyəti” nəticəsində qan tökülməsində onu günahlandıran, “terrorçu məskunlaşanlara” dəstək verən və fələstinlilərin öz dövlətlərini yaratmasına mane olan ümumi mövqe ortaya qoymağa imkan verdi.

Rəisinin səfərindən əvvəl Türkiyə də ticarət-iqtisadi sahədə bəzi anti-İsrail addımlar atıb. İran prezidentinin səfərindən bir neçə gün əvvəl Türkiyənin Ticarət Nazirliyi İsraili hər il dərc olunan ixrac üçün hədəf ölkələr siyahısından çıxarıb ki, bu da yerli biznes üçün bir siqnaldır. Bu o deməkdir ki, Türkiyə tərəfi şirkətləri İsrailə mal tədarükə təşviq etməyi dayandırır və bu cür biznes konsepsiyasını subsidiya və ya siyasi cəhətdən dəstəkləməyəcək.

Beləliklə, Türkiyə və İran arasında Fələstin müqavimətinə dəstək üçün səylərin koordinasiyası davam edir. Bununla yanaşı, HƏMAS Türkiyə və İranı həmişə müttəfiq hesab edib və müttəfiq olan Türkiyə-Qətər ikilisi bir tərəfdən, digər tərəfdən isə İran arasında münasibətlərdə balans tapmağa çalışıb. Bəzən kəfkir daha çox Türkiyəyə, bəzən İsraillə qarşıdurmaya gəldikdə Tehrana doğru yellənirdi.

Türkiyə və Qətər hər zaman hərəkatın siyasi qanadını dəstəkləməyə, ona iqtisadi və humanitar yardım göstərməyə çalışıb. İran öz silahlı qanadı olan “Əl-Qəssam Briqadaları”na hərbi yardım göstərdi. Amma nə Türkiyə, nə də İran “kəfkir” mövqeyindən asılı olmayaraq, HƏMAS ilə əlaqələri heç vaxt kəsməyib, yalnız yardımın həcminin azaldılmasından danışmaq olar, amma onu dayandırmaqdan yox.

Beləliklə, deyə bilərik ki, bir tərəfdən Türkiyə və Qətər, digər tərəfdən İran HƏMAS-a himayədarlığını bölüşdü, Suriyadakı vətəndaş qarşıdurması isə donmuş mərhələyə qədəm qoydu və HƏMAS-a Dəməşqlə münasibətləri bərpa etməyə və Tehranla bütün ziddiyyətləri həll etməyə imkan verdi.

Lakin İrandan fərqli olaraq, Türkiyə İsraillə münasibətləri normallaşdırmağa çalışsa da, İsrail ordusunun Qəzzada keçirdiyi əməliyyatla bunun qarşısı alınıb. Eyni zamanda, İran yəhudi dövlətinin mövcud olmaq hüququnu rədd edir. Ancaq indi bu, Türkiyə-İran münasibətləri üçün o qədər də əsaslı deyil.

Sanksiyaların qarşısını almağa kömək istənilib

Ərdoğanla Rəisi arasında keçirilən görüşdə müzakirə edilən digər sahə iqtisadi fəaliyyət olub. Burada Ankara və Tehran qarşılıqlı əlaqəni davam etdirir.

İlk növbədə, Türkiyənin İranın Qərb sanksiyalarından yayınma siyasətinə dəstəyini qeyd etmək olar. Türkiyə Respublikası uzun müddətdir ki, Qərbin məhdudiyyətlərinin İslam Respublikasına təsirini minimuma endirmək üçün etibarlı mərkəz rolunu oynayır. İndi də hər iki ölkənin prezidentləri ticarət dövriyyəsini 30 milyard dollara çatdırmağı qarşıya məqsəd qoyublar. Türkiyə həmçinin İran qazını, o cümlədən qaz qovşağının yaradılması çərçivəsində almağa davam etmək niyyətindədir. Bununla bağlı Türkiyə və İran liderlərinin sədrliyi ilə Türkiyə-İran İş Şurasının iclası keçirilib. Türkiyənin energetika naziri Alparslan Bayraktar isə bir gün əvvəl İranın neft naziri Cavad Ovci ilə enerji əməkdaşlığını müzakirə etdiyini bildirib.

“Bildirdik ki, xüsusən də təbii qaz sahəsində əməkdaşlığımız daha geniş çərçivədə qiymətləndirilməlidir”.

Ankara daha əvvəl Qərb ölkələri tərəfindən İrana iqtisadi yardım göstərməkdə və anti-İran sanksiyalarından yan keçməkdə ittiham olunub. Beləliklə, 2019-cu ildə Nyu-Yorkun Cənub Bölgəsindəki ABŞ prokurorları Türkiyənin dövlətlə əlaqəli böyük maliyyə qurumu olan “Halkbank”-ı “fırıldaqçılıq sxemlərindən” istifadədə ittiham ediblər.

Onlar “qızıl üçün qaz” kimi tanınırlar və İrana ABŞ-ın ən sərt sanksiyalarından yan keçməyə imkan veriblər. Tehran o zaman türk vasitəçilərinin köməyi ilə 20 milyard dollar qazana bilib və onlar təbii ki, uduzmadılar.

Bundan əlavə, Ərdoğana yaxın çevrədən olan türk iş adamı Sitki Ayan “İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu kimi İran İslami təşkilatlarını maliyyələşdirmək maraqları naminə yüz milyonlarla dollar dəyərində neft satışını asanlaşdırdığına görə ABŞ Maliyyə Nazirliyi tərəfindən sanksiyaya məruz qalıb. Bu, “Politico”nun 2022-ci ilin dekabrında dərc edilmiş eksklüziv hesabatından sonra olub.

Azərbaycanın problemi aradan qalxır

Prezidentlər Ərdoğan və Rəisinin toxunduğu İran və Türkiyə yaxınlaşmasının digər məqamı Qafqazdakı ziddiyyətlərin həllidir. Əvvəla, türk müttəfiqi olan Azərbaycan ətrafında.

Son zamanlar İrəvanın Qərbə meylinin artması fonunda Bakı ilə Tehran arasında münasibətlər getdikcə yaxşılaşır. İndi İslam Respublikasının Ermənistan rəhbərliyinə etibar etməməsi üçün çoxlu səbəblər var. İndi o, ABŞ, Avropa İttifaqı (Aİ) və NATO ilə yaxınlaşma kursunu müəyyənləşdirib və ondan əvvəl də İranla flört edib. Bu da, öz növbəsində, İran-Azərbaycan münasibətlərində mənfi amil idi.

2023-cü ilin oktyabrında Tehranda üç Qafqaz dövlətinin (Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan) və onların qonşuları - Rusiya, İran və Türkiyənin birgə işini nəzərdə tutan “3+3” formatında xarici işlər nazirlərinin ilk görüşü keçirilib.

Türkiyə və Azərbaycanın təşəbbüsü olan və Ermənistan ərazisindən keçən “Zəngəzur dəhlizi” əvəzinə İrandan keçən dəhlizlə birlikdə, bu İslam Respublikasının Cənubi Qafqaz işlərində mühüm oyunçu kimi mövqeyini geri qaytarır.

Əslində, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Tehranın Qafqazdakı maraqlarını itirməsi qorxusu onu Ermənistanla yaxınlaşmağa, Azərbaycanla, onun vasitəsilə Türkiyə ilə münaqişəyə girməyə məcbur etdi. İndi bu problem böyük ölçüdə həll olunub.

Həmçinin, İran Azərbaycanında mümkün Azərbaycan separatizminin dəstəklənməsində “türk faktoru”nun rolunu çox qiymətləndirmək olmaz. Türkiyə tarixən yerli azərbaycanlı fəallara - qonşu ölkədən gələn miqrantlara və onların təşkilatlarına sığınacaq verib. Lakin o, heç vaxt kürd faktorunu nəzərə alaraq və bunun Türkiyənin özü üçün təhlükə olduğunu anlayaraq, müəyyən torpaqların İrandan qoparılmasında maraqlı olmayıb.

Onu da xatırlatmaq yerinə düşər ki, 1946-cı ildə İran Azərbaycanın sovetyönlü separatçı hökumətin dağıdılmasında vaxtilə şah İranına dəstək verən Türkiyə olub. Onu Mehabad Respublikası kimi, əslində, İosif Stalin yaratmışdı.

Kürd faktoru

Danışıqlarda Ərdoğan və Rəisi kürd terrorizmi ilə mübarizədə birgə fəaliyyətin vacibliyini vurğulayıblar. Türkiyə prezidenti yekun mətbuat konfransında deyib: “PKK/PYD/YPG və PJAK (kürd qrupları - red.) ilə əməkdaşlığımızın daha da gücləndirilməsinə toxunduq”.

Əslində, kürd separatizmi və ABŞ və müttəfiqlərinin dəstəklədiyi kürd qruplaşmaları ilə mübarizə Türkiyə ilə İranı həmişə yaxınlaşdırıb. Lakin yalnız 2020-ci ildə hər iki ölkə bu sahədə əməkdaşlığı elan edib. Bu, onların liderləri Ankara və Tehranın Kürdüstan Fəhlə Partiyası (PKK) və onun İran qolu olan Kürdüstan Azad Həyat Partiyasına (PJAK) qarşı hərbi əməliyyatları koordinasiya etdiyini ilk dəfə təsdiqləyib.

Ərdoğan və İranın o zamankı prezidenti Həsən Ruhani birgə bəyanatında vurğuladılar ki, “hər iki ölkə PKK/PSJK ünsürlərinin və digər terror təşkilatlarının ortaq sərhədlər boyunca fəaliyyətlərinə qarşı mövcud əməkdaşlıq mexanizmlərindən tam istifadə etməyə borcludurlar. Terrorizm və mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizədə birgə əməliyyatlar da daxil olmaqla, nəticəyönümlü əməkdaşlıq üçün əlaqələndirilmiş addımlar atılmalıdır".

Əlamətdar haldır ki, Ərdoğanla Rəisi arasında aparılan danışıqlar ərəfəsində Türkiyənin “Vətən” partiyasının lideri Doğu Perinçək PKK ilə mübarizə üçün Rusiyanın da iştirakı ilə hərbi ittifaq yaratmağı təklif edib. Siyasətçi bu barədə “Aydınlık” qəzetinə müsahibəsində danışıb. Onun fikrincə, Suriya da bu alyansa qoşula bilər.

Ona görə də Ankarada keçirilən görüşdə hər iki dövlətin ortaq təhlükə ilə mübarizədə öhdəliyi təsdiqlənib. Bununla bağlı Türkiyə və İslam Cümhuriyyətinin təhlükəsizlik qüvvələrinin separatçılara qarşı fəaliyyətlərinin daha da koordinasiyası gözlənilir.

Türkiyənin İraq Kürdüstanında PKK-ya qarşı əməliyyatları ilə eyni vaxtda İran artıq PJK-ya transsərhəd artilleriya və raket hücumları həyata keçirib. İndi bu cür əməkdaşlıq daha aktualdır, çünki İsrail kürd dağlarında öz stansiyalarını yarada və kürd qruplaşmalarından hər iki dövlətə qarşı təxribatçı fəaliyyətlər üçün istifadə edə bilər.