Əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) bir hissəsinin qaytarılması kölgə ticarətini leqallaşdırmaq və vətəndaşları nağdsız ödənişlərə həvəsləndirmək üçün mühüm hökumət təşəbbüsü hesab olunur. Nağdsız ödənişlərə keçidin dinamikasına baxsaq, bu problem öz həllini tapır. Əhali üçün faydası da heç bir şübhə doğurmur - axır ki, müştərilər xərclənən pulun bir hissəsini geri alır.

Dövlət Vergi Xidmətinin məlumatına görə, düz 4 il əvvəl – 2020-ci ilin may ayında ölkəmizdə həyata keçirilən “ƏDV gerial” innovativ layihəsi çərçivəsində cari ilin yanvar-aprel aylarında Azərbaycan istehlakçılarına 59,2 milyon manat geri qaytarılıb. Vergi işçiləri müsbət irəliləyişlər barədə məlumat verirlər - pərakəndə satış, ictimai iaşə və tibb müəssisələrində mal və xidmətlərə görə vətəndaşlara - fiziki şəxslərə on milyonlarla pul qaytarılıb. Maraqlıdır ki, daşınmaz əmlakın alqı-satqısı sahəsində bu verginin qaytarılması cəmi 6,5 milyon manat təşkil edib.

Xatırladaq ki, iki il əvvəl hakimiyyət orqanları nağdsız ödənişdən istifadə edərək daşınmaz əmlak alanlara ƏDV-nin qaytarılması üçün yeni qaydalar və şərtlər tətbiq etmişdi. Bu yenilikdə əsas məsələ təkcə nağdsız ödəniş deyil, həm də tikinti şirkətlərindən kvadratmetrlərin alınmasında tətbiq edilməsidir. Bu, o deməkdir ki, söhbət əsasən yeni tikililər seqmentində əməliyyatlardan gedir - təkrar bazar və fərdi evlər yeni qaydalardan təsirlənmir. Ancaq alıcı qanuna tabe olan inşaatçılarla əlaqə saxlasa və ixtisaslaşdırılmış portalda bütün lazımi prosedurları yerinə yetirərsə, alıcının hesabına nağdsız ödəniş yolu ilə əhəmiyyətli vergi geri qaytarılacağı vəd edilir.

Yeni qaydalara görə, tutulma məbləği ödənilən 18 faizlik verginin 30 faizini təşkil edirdi. Məsələn, mənzilin qiyməti 100 min manatdırsa, bu məbləğdən əlavə dəyər vergisi 18 min manat, alıcının xeyrinə vergi endirimi isə 5400 manat təşkil edir. Vergi qurumu bildirir ki, yanvar-aprel aylarında daşınmaz əmlakın alınması ilə bağlı vergilərin qaytarılmasının məbləği 6,5 milyon manat təşkil edib.

Hesab olunur ki, ƏDV-nin qaytarılması nağdsız ödənişlərin statistikasına müsbət təsir edib. Çünki əlavə dəyər vergisinin bir hissəsinin qaytarılması təşəbbüsünün özü ictimai nəzarətə önəm verməklə fiskal şəffaflığı təşviq etməli və beləliklə, biznesi vergi ödəməyə məcbur etməlidir. Axı iş adamı vergidən yayınarsa, dövlət vergisinin ona düşən hissəsini müştəriyə qaytarmaq mümkün olmayacaq, bu isə o deməkdir ki, narazı alıcılar istehlakçı hüquqlarını qorumaq üçün vergi idarəsinə müraciət etməlidirlər. Amma sualın məhz bu hissəsi son vaxtlar ekspert dairələrində çoxlu mübahisələrə səbəb olub.

Belə bir fikir var ki, bir çox pərakəndə ticarət şəbəkəsi müəssisələri əhalinin ƏDV-nin lazımi hissəsini qaytarmaq üçün qanuni hüquqlarının qarşısını almaq üçün əllərindən gələni edirlər. İqtisadçı ekspert Rauf Qarayev AYNA-ya şərhində deyib ki, bu səbəbdən QR kodun keyfiyyətsiz çapı ilə tez-tez rastlaşırıq, çeklərdən gələn məlumatlar oxunmur və alıcılar pulu qaytarmaqda çətinlik çəkirlər.

“Nəinki kiçik mağazalar, hətta iri pərakəndə satış şəbəkələri belə, hiylələrə əl atır. Bəzən nağd pul qəbzlərində ƏDV ümumiyyətlə, göstərilmir və hökumətin bank kartı ilə ödəniş edərkən geri qaytarılan verginin artırılması ilə bağlı məlum qərarından sonra bir çox mağazalar nağdsız ödənişləri nağd şəkildə qeydiyyatdan keçirir”, - deyə həmsöhbətimiz bildirib.

Müştəri şikayətləri daha çox kartla malların ödənişi zamanı onlara ilin əvvəlindən olduğu kimi 17,5% deyil, nağd ödəniş zamanı olduğu kimi 5% ƏDV verilməsi ilə əlaqədardır. Bank köçürməsi ilə ödəniş çekdə nağd şəkildə görünür və geri qaytarılan ƏDV məbləği müvafiq olaraq tələb olunandan azdır.

Birbaşa yoxlamalarla yanaşı, bu layihənin istifadəçilər üçün faydaları ilə bağlı dolayı problem də var. Məlumdur ki, vətəndaşlar aldıqları pulları əsasən “BirBank” kimi tətbiqlərdən istifadə edərək mobil telefon xidmətlərinin ödənişinə xərcləyirlər. Mobil operatorlar isə son illərdə bundan istifadə edərək, əslində hədiyyəsiz zənglərin vaxtını azaldırlar. Abunəçilərin sözlərinə görə, pulsuz danışıq üçün göstərilən dəqiqələr əvəzinə saniyələr verilir. Bundan əlavə, son vaxtlar mobil nömrələrin aktivlik vaxtı da azalıb - mobil operatorlar sizdən on beş gün ərzində balansınızı doldurmağı xahiş edirlər.

Analitiklərin fikrincə, pərakəndə satış şəbəkələrində ƏDV-nin qaytarılması təbii ki, dövlətin nağdsız dövriyyənin inkişafı və kölgə bazarına qarşı mübarizə siyasətinin faydalı nəticəsidir. Bununla belə, pərakəndə satışda istehlakçı hüquqlarının daimi pozulması şəraitində vətəndaşlar daha çox itirirlər. Daha çox qazanc əldə etmək üçün mağazalar getdikcə təkmilləşir və piştaxtada bir qiymətin, kassada isə daha yüksək görünməsi halları adi hala çevrilib.

Azad İstehlakçılar Birliyinin sədri Eyyub Hüseynovun sözlərinə görə, müştərilərin diqqətsizliyindən istifadə edən kassirlər əlavə məhsullar salır və guya təsadüfən eyni məhsulları təkrar vururlar: “Bizim hesablamalarımıza görə, bir il ərzində bu cür aldatma nəticəsində alıcıların ümumi itkiləri 500 milyon manata çatır”.