“Vergiləri yığdıqları kimi, bu cür borcları da səmərəli şəkildə yığa bilərlər”

Öz övladlarımıza təkcə sevgi və qayğı deyil, həm də maddi dəstək göstərməyə borcluyuq. Çoxları üçün təəssüf ki, bu, norma deyil. Ailə dağılandan sonra övladı ilə yaşamayan valideyn onun saxlanması üçün müəyyən məbləğ ödəməlidir. Keçmiş həyat yoldaşları ödənişlərin məbləği və onların qaydası barədə sülh yolu ilə razılaşa bilərlər və ya bu, məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir.

Amma qəsdən borcunu ödəməyənlər getdikcə daha çox olur və bununla bağlı nə ediləcəyi bəlli deyil. Ya istəmədikləri üçün və ya edə bilmədiklərinə görə uşağa aliment ödəmirlər. Birincilər bu və ya digər səbəbdən pulla ayrılmağa hazır deyillər - bəzilərinin uşaqlara yazığı gəlir, bəziləri keçmiş arvadından qisas alır, digərləri isə zəhmətlə qazandıqları pulların məhz uşaqların ehtiyacları üçün istifadə edilməyəcəyinə inanırlar. Başqalarında isə sadəcə olaraq imkan yoxdur: onlar qeyri-sabit qazanc hesabına yaşayırlar, minimum əmək haqqı alırlar və ya tamamilə işsizdirlər.

Və onlardan nə almaq olar? Ölkədə alimentin minimum məbləği 235 manat, minimum əmək haqqı isə 345 manatdır. Qalan 110 manata doğrudan da kimsə tam bir ay yaşaya bilərmi? Digər tərəfdən, böyüklərin maddi problemlərinə görə uşaqlar heç bir şəkildə əziyyət çəkməməlidirlər.

Bu ilin birinci yarısında Azərbaycanda 7606 nəfər aliment öhdəliklərini yerinə yetirmədiyinə görə müvafiq dövlət orqanlarından qaçıb. Yerli mətbuatın yaydığı məlumata görə, dövlət orqanları aliment ödəməkdən yayınanların 3174 nəfərini və ya 42%-ni aşkarlaya bilib. 4432 nəfərin axtarışları davam edir. Bu cür öhdəlikləri ödəməkdən yayınanların sayı heyranedicidir: 2020-ci ildə 9187 nəfər, 2021-ci ildə 10197 nəfər, 2022-ci ildə 10578 nəfər, 2023-cü ildə 11217 nəfər.

Amma heç də hamı ödəniş etməməklə bağlı dövlət qurumlarına müraciət etmir və əslində, boşandıqdan sonra bu və ya digər səbəbdən övladlarının saxlanmasında iştirak etməyənlər daha çoxdur. Bu vəziyyətdə uşağa qayğı tamamilə yalnız bir valideynin çiyninə düşür, o, əslində tək valideynə çevrilir.

Bir neçə il əvvəl müvafiq xarici təcrübədən istifadə etməklə Azərbaycanda Aliment Fondunun yaradılması təklifi irəli sürülüb. Daha doğrusu, 2011-ci ildən bu barədə söhbətlər gedir, lakin 2020-ci ildən intensivləşib. Bununla belə, işlər daha da irəli getmədi. Fondun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət borclunun əvəzinə uşağa görə pul ödəyir, sonra isə onu axtarır və ona görə xərclənən vəsaitin qaytarılmasını tələb edir.

Bu günlərdə Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat şöbəsinin müdiri Aytən Muradova bildirib ki, Azərbaycanda Aliment Fondunun yaradılması təklifi aktual olaraq qalır. Düzdür, konkret addımlar barədə heç nə məlum deyil.

Vəziyyəti AYNA-ya şərh edən Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin (AİHM) rəhbəri Eldar Zeynalovun sözlərinə, alimentin uzun müddət tutulmaması Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının bir sıra maddələrini pozur: “Xüsusilə, 34-cü maddədə ailənin dövlətin himayəsində olması və uşaqlığın qanunla qorunması təmin edilir. Bu maddədə təkvalideynli ailələr haqqında heç bir qeyd-şərt, qəyyumluq və uşaqların müdafiəsinin təmin edilməsi üçün hər hansı ilkin şərt yoxdur. Maddə, həmçinin valideynlərin bərabərhüquqluluğu, o cümlədən uşaqlara qulluq etmək, onları böyütmək vəzifəsi baxımından bəyan edilir”.

“Yəni həm dövlətin, həm də valideynlərin ailə və uşaqlar qarşısında borcu var. Belə ki, ailəni tərk etmiş valideyn ona həvalə edilmiş vəzifələri vicdanla yerinə yetirmək, dövlət isə təkvalideynli ailələrə və uşaqların rifahına qayğı göstərmək öhdəliyini öz üzərinə götürüb. Dövlətin bu vəzifəsi məhdud deyil və “aliment təminatçısına” uşaqların saxlanması üçün müəyyən məbləğ ödəmək öhdəliyi qoyan məhkəmə qərarı ilə bitmir”, - deyə həmsöhbətimiz bildirib.

Ekspert qeyd edib ki, hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatı (Konstitusiyanın 60-cı maddəsi) qəbul edilmiş qərarların ağlabatan müddətdə icra edilməsini nəzərdə tutur: “Əks halda ədalətli məhkəmə araşdırması hüququ pozulmuş sayılır. Bu, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin bir sıra qərarlarında dəfələrlə öz əksini tapıb. Bunun günahkarı təkcə “aliment ödəyicisi” deyil, məhkəmə qərarının icrası və cinayət törətmiş şəxslərin axtarışı ilə məşğul olan aidiyyəti strukturların təmsil olunduğu dövlətdir”.

“Konstitusiyanın 68-ci maddəsinə əsasən, “hər kəsin dövlət orqanlarının və ya onların vəzifəli şəxslərinin hərəkətsizliyi nəticəsində dəymiş zərərin dövlət tərəfindən ödənilməsini tələb etmək hüququ vardır”. Bu borcun ölçüsü, təbii ki, ödənilməmiş alimentin məbləği ilə qiymətləndirilməlidir. Ona görə də Aliment Fondunun yaradılması təklifi dövlətin vətəndaşların ailələri qarşısında borcunu yerinə yetirməsinin bir forması kimi qiymətləndirilə bilər”, - deyə AİHM rəhbəri vurğulayıb.

Eyni zamanda, Zeynalov əlavə edib ki, bu, "aliment təminatçısının" hərəkətlərini iki valideyn arasında şəxsiyyətlərarası münaqişə kateqoriyasından dövlətə borc sahəsinə keçirəcək: “Dövlət isə vergidən yayınanların timsalında gördüyümüz kimi, bu cür borcları daha həvəslə və səmərəli şəkildə necə yığacağını bilir. Hesab edirəm ki, yeni parlamentin bu məsələni müzakirə etməsi faydalı olardı”.

Müəllif: Elya Belskaya