Teleqraf.com-un “Brifinq” layihəsinin qonağı “Elm və təhsil” nəşriyyatının direktoru filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədlidir.

Qurban Yaquboğlu: Azərbaycan dili elmi texnoloji inkişaf fonunda xarici dillərin təzyiqi altındadır. Bəziləri hesab edir ki, Türkiyə türkcəsinin basqısı da ayrıca mövzudur. Sizcə, hansı dildən daha çox təzyiqlər var?

- Azərbaycan dili tarixən basqı altında olub, ancaq sovet dövründən bu günə qədər heç bir təzyiq yoxdur. Hətta İranda da dilimizə təzyiqdən danışırlar, hamısı fantaziyadır, orada da bizim dildə ədəbiyyat, jurnal, qəzet var. Sadəcə ali məktəb olmadığına görə insanlar fikirləşir ki, ibtidai məktəbi bitirəndən sonra təhsilini davam etdirə bilməyəcək, nəyinə lazımdır? Azərbaycan dilinin inkişafına nə mane olur?

Sovet imperiyası dövründə belə konstitusiyamızda yazılmışdı ki, Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir. Hansı basqıdan danışmaq olar? Türk dillərinin qızıl qanunu - ahəng qanunu Azərbaycan dilində özünə məskən salıb. Amma türk dillərində bu, özünü çox kobud şəkildə göstərir. Özbək dilinə diqqət edin, Bakı və Quba dialekti ilə eynidir, “o”laşma hadisəsi gedir. Bakılılar “baba” sözünü “boba” deyə tələffüz edir. Özbəklər də bu cür deyir.

Azərbaycan dili isə öz kökünü saxlayır, ahəng qanunu gözlənilir. “Dəmir” sözündə iki heca var, dilin qanununa görə sözün birinci hecasında incə sait gəlirsə, sonrakı saitlər, eləcə də sözə qoşulan şəkilçilərdəki saitlər də incə olmalıdır. “Dəmirçilər”, “dəmirçilərin” sözlərində də bunu görmək olar.

Elm-texnikanın inkişafının dilimizə təsirinə gəlincə, hər dilin elm dili ilə danışmağa gücü çatmır. Təkcə əşyalar, məhsullar deyil, dil də inteqrasiya edir. XIX əsrdə Nikolay Nekrasov yazırdı ki, Rusiyaya Fransadan yüklə dolu gəmi gəlir. Fransadan Rusiyaya nə gələ bilər? Əsasən qadınlar üçün kosmetik vasitələr göndərilirdi. Nekrasov əlavə edirdi ki, Rusiyaya gəmidə gələn bu vasitələrlə yanaşı mürəbbilər gəlir. Ruslara fransız dilini, elitar mədəniyyəti öyrədən adamlar da gəlirdi. Bu, o deməkdir ki, ruslarla fransızlar arasında dil münasibətləri yaranır. Elə sanırsınız ki, əcnəbi dildən Azərbaycan dilinə söz gəlməsi yanlışdır?

Bir vaxtlar Rusiyanın təsirindən çıxa bilmirdik. Rus dili və rus dili vasitəsilə gələn sözlər termini işlənirdi. Bizim qapımız Avropaya bağlı idi, sözlər yalnız rus dilindən gəlirdi. Bu, üstüörtülü termin idi, açıb-ağartmırdılar. Rus mənşəli sözlər dilimizdə çox deyil. “Semiçka”, “stol”, “stul”, “padnos” tipli ictimai sözlərdən savayı dilimizə dərin qatlı sözlər keçməyib. Sözlərin əksəriyyəti latın, yunan sözləridir. Bu iki dil ölüb, əvəzində avropalılar həmin dildəki sözləri götürüblər, dilin yeni – psevdoyunan, psevdolatın mərhələsi başlayıb.

Atam video görməmişdi, heç ingilislərin də ata-babası görməyib. “Video” sözü “görüntü” deməkdir. Latın dili ölüb, ancaq bu dildən sözü götürüb müasirləşdirib yeni söz yaradıblar, həmin söz də rus dilinə keçib, oradan da dilimizə gəlib. İndi vasitəsiz sistemə qapılar açılıb. Cavanların hamısı ingiliscə danışa bilir, rus dili vasitəsilə söz almağa ehtiyac yoxdur.

Dil inteqrasiya edir və xarici dillərdən söz alır. Əcnəbi söz işlədənlər ittiham olunur. “Kompüter” sözü dilimizdə vardı, paralel olaraq “bilgisayar” sözü də işlənir. Xalqa məcburi deyə bilməzsən ki, bu sözü işlətmə. Dili qanunla idarə etmək mümkün deyil. Bir vaxtlar cavanların danışığında “bomba” sözü işlənirdi, insanın ictimai şüuru artdıqca fikirləşir ki, o sözü ziyalı cəmiyyətində işlətmək olmaz. Soruşurdular filankəs necə oğlandır, cavabında “bomba” deyirdilər.

Kiməsə təzyiq edə bilməzsən ki, filan sözü işlətmə, o, özü dildən çıxacaq. Söz alınmasında iki məsələ qarışdırılır. Dilimizdə qarşılığı olduğu halda başqa dildən yeni söz gətirməyin mənası yoxdur. Ancaq dildə olmayan sözlərin dilə gəlməsi təbii haldır. Məşhur dilçi Vandriyes yazırdı ki, əşya dilə söz gətirir. Məsələn, kosmetika məişətimizə daxil olanda öz adını deyirsən, bundan qaça bilmirsən.

“Xolodilnik” sözü dilimizə daxil olanda sonrakı dövrdə kalkası tapıldı, “soyuducu” da deyilməyə başladı. İndi heç çox adam soyuducu demir. Sözlər paralel işlənir, sonra hansısa sıradan çıxacaq. Sovet dövründə ən çox gördüyümüz avtomobil markası “Vaz-2106” idi, ona “nol-6” deyirik. Dil həm də qənaətə meyillidir.

Qurban Yaquboğlu: Belə çıxır alınma sözlərin əvəzlənməsinin tərəfdarı deyilsiniz. İddia edirsiniz ki, söz dilimizdə yaşamalıdır, zaman keçdikcə, yavaş-yavaş əvəzlənərsə əvəzlənər, əvəzlənməzsə qalar.

- Terminoloji yanlışlığa yol verirsiniz, söhbət təkcə sizdən getmir, çox adam alınma sözlərlə əcnəbi sözləri səhv salır. Alınma sözlər dilə ehtiyacdan gələn, dildə həzm olunan və hamı tərəfindən başa düşülən sözdür. Əcnəbi sözlər isə dilə daxil olur və hiss edirsən ki, bizim sözümüz deyil. Məsələn, alınma söz olan “müəllim” sözü dilimizdə artıq qəbul olunub. Əcnəbi söz dil parçası kimi dilə gəlir və müəyyən müddət qalır, vətəndaşlıq hüququ qazanmasa, dildən çıxır, həzm ediləndə alınma söz olur. Yəni alınma sözlərlə əcnəbi sözlərin sərhəddi var.

Təəssüf ki, insanlar hər şeyi alınma söz kimi qəbul edir. Azərbaycanda 1937-ci ildə, Türkiyədə isə 1928-də pürizm hərəkatı olub. Məqsəd ərəb və fars sözlərini dildən çıxarıb milli sözlərin əlavə olunması ilə bağlı idi. Azərbaycanda 1926-cı ildə böyük Türkoloji qurultay keçirilib. Azərbaycanda pedaqoji fikrin inkişafında böyük rolu olan Estoniyadan gələn Simumyagin, Fərhad Ağazadə, Bəkir Çobanzadə deyirdi ki, gəlin, əcnəbi sözləri işlətməyək. Onlar qarşılığını da göstərir, dialektlərimizdə həmin sözə uyğun söz tapırdılar.

Dialektdə yoxdursa, başqa türk xalqlarından tapılmasının tərəfdarı idilər. Vurğulayırdılar ki, əgər başqa türk xalqlarının da dilində yoxdursa, o zaman əcnəbi dildən götürülsün. Hesab edirdilər ki, Azərbaycan ədəbi dili üçün baza rolunu dialektlər oynamalıdır.

“O olmasın, bu olsun” filmində Məşədi İbad Rüstəm bəyin qızı ilə adaxlanmaq üçün barıya - asara dırmaşmışdı. “Adaxlanmaq” qədim türk sözüdür, “ayağını bağlamaq” deməkdir. Azərbaycan xalqının folklorunda bunun cavabı var, toydan sonra ayaqaçdı mərasimi olur. Ədəbi dilimizdə “nişanlanmaq” sözü işlənir. “Adaxlanmaq” və “nişanlanmaq” sözləri paralel işlənirdi, amma zaman göstərdi ki, Bakı dialektindən gələn “adaxlanmaq” sözü ancaq dialektdə qaldı, ədəbi dilə keçə bilmədi. Pürizm hərəkatında bu tendensiya baş vermişdi, ancaq əvəzində dil korlanır. Düzdür, “duruş”, ödəniş və s. sözlər dildə qalıb, əksəriyyəti isə dilə qəbul olunmur. Məsələn, avtobusa “özügedən”, telefona “özüdanışan” deyirdilər - özünü doğrultmadı, ancaq dilə təsiri oldu, əcnəbi dildən gələn sözlərin qarşısı alındı.

Nərgiz Ehlamqızı: Bu gün saytlarda yazıların başlıqlarında “olay, “ilginc” sözləri, efirlərdə “tamam” və sair sözlər işlənir. Bu sözlərlə necə davranmalıyıq?

- Biri digərinə çox yaxın olan türkmənlər, Azərbaycan və Türkiyə türklərinin etnik-coğrafi əsasları müxtəlif dövrlərdə qoyulsa da, onların müstəqil bir xalq kimi formalaşması, demək olar ki, eyni dövrə – XVI-XVII əsrlərə təsadüf edir. Müasir türkmən, Azərbaycan və türk xalqlarının orta əsrlərin sonlarına doğru müstəqil xalqlar kimi meydana çıxmalarının etnik-coğrafi, siyasi, dini və s. səbəbləri var ki, bunlar bir kompleks halında oğuz türklərinin həmin xalqlara bölünməsini şərtləndirir.

Biz kök etibarilə türk xalqlarından biriyik. Nəsimini, Nizamini niyə hamı öz payına çıxır? Çünki türk xalqlarının kökü birdir. Oğuz qrupunda qardaşlarımız - türklər, Krım tatarları, balkan türkləri, türkmənlər, qaqauzlar yığışıb.

Ön Asiyadan parçalanıb birimiz Xəzərin bu tayında, biri o biri tayında məskunlaşıb. Türkiyədə yaşayan türklər eynilə bizik, eyni mənbədən çıxan insanlardır.

XVI-XVII əsrdən sonra türk xalqları özünü tapmağa başladı. Türkmənlərin ədəbi dilinin əsasını Məhtumqulu Fəraqi qoydu, Azərbaycanda Molla Pənah Vaqif kimi nəhəng sima göründü, dilimizi durultdu. İnana bilməzsiniz ki, XVIII əsrdə Vaqif belə şeirlər yazıb. Qurbaninin “Bənövşə” şeiri elə bil bu gün qələmə alınıb. Artıq dil cilalanır, müstəqilləşir.

1936-ci ilin günün birində türk kimi yatıb, azərbaycanlı kimi oyanmışıq. Stalinin əmri ilə bir gecənin içində fərman verildi ki, bu millətin adı türk yox, azərbaycanlıdır. Tarixdə qazax, çağatay dili olub, hərə öz adı ilə, azərbaycanlılar isə XX əsrə türk adı ilə gəlib çıxıblar. Kərbəla müsibətləri ərəb və fars dilində yazılıb. Dünyada məşhur olan mərsiyə janrına aid türk dilində nümunə olmayıb. Füzuli XVI əsrdə deyirdi ki, “Leyli və Məcnun” əsərini türk dilində yazdım, eləcə də Nəsimi, Süruri, Xəzani, Kişvəri, Seyid Əzim Şirvani və s. əsərlərini türk dilində - bu dildə qələmə alıb.

Nizami “Leyli və Məcnun”un dibaçəsində açıq-aydın yazır: mənə sifariş verildi ki, türk dilində yox, fars dilində yaz bu dastanı, bu sözü eşidəndə qan beynimə vurdu. 1928-ci ildə Türkiyədə Atatürk millətə türk adı verdi, burada da eyni məsələ yarandı. Türkiyə türkcəsindən dilimizə dediyiniz sözlər kimi istənilən sayda sözlər keçib. Bu günün özündə türk dilindən Azərbaycan dilinə keçən sözlərin alınma, yoxsa eyni kökdən olan sözlər olduğu mübahisəli məsələdir. Hesab edirəm ki, Azərbaycan dili müstəqil dildir, eyni kökdən olsa da, müstəqil qrammatik quruluşa malikdir, Türkiyə türkcəsindən dilimizə keçən sözləri alınma söz kimi qəbul edə bilərsiniz. Çünki o da müstəqil bir dildir.

Mənsur Rəğbətoğlu: Özbəkistan, Qazaxıstan, Tatarıstanda yaşayan türklərin hərəsinin bir adı var, özbək, qazax, tatar və sair. Sizcə, Azərbaycanda yaşayan millətin niyə belə adı olmadı, hansı səbəbə oğuz, hun adlandırılmadı?

- Əvvəla, hun türklərin ümumi adıdır. Azərbaycan türkləri tarixdə başqa ad daşımamış, 1936-ci ilədək türk adı ilə gəlib çıxmışlar.

Müəyyən zamanlarda aryı-ayrı türksoylu etnosların türk dili əvəzinə bəzən tayfa və yaxud hakim sülalə adlarından (uyğur, özbək, qazax, osmanlı, tatar, başqırd və b.) istifadə etmələri də təbiidir, indi də bu amildən yararlanan türk dövlətləri (Qazaxıstan, Özbəkistan və b.) var. Hazırda rəsmi dili türk dili olan Türkiyə Cümhuriyyətinin sələfi Osmanlı dövlətinin dili osmanlı dili olduğu halda, Azərbaycan Respublikasının sələfləri Azərbaycan Cümuhriyyəti və Azərbaycan Səfəvi İmperiyasının dövlət dili türk dili olmuşdur. Özəlliklə, türk cümhuriyyətləri arasında ilk dəfə Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət dilinin türk dili olması, Azərbaycan türklərinin türk dilinə verdiyi önəminin və milliyyət hissinin yüksək səviyyəsinin göstəricisidir.

Bu adların müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların qarşılığı türk sözüdür. Azərbaycan dili adını alana qədər xalqımızın adına türk demişlər. Türk sözü həm türk xalqları və dilləri qrupuna, həm də ayrıca olaraq bir dilə aid olmuşdur. Göytürklərdən günümüzədək fasiləsiz işlənən türk dili adı ilə tanınan türkcə XX əsrin əvvələrinə qədər bütün türk millətlərinin dilinin ifadəsidir. Sonralar mənaca daralmaya məruz qalmış, Sovet dönəmində türk dilində danışan xalqlar qazaxca, qırğızca, özbəkcə, tatarca və s. adlanmışlar. Yəni əslində bu xalqlar öz adları ilə XX əsrə gəlib çıxmış və bu adlarla tanınmışlar. Azərbaycanlılar isə, qeyd olunduğu kimi, ötən əsrin 30-cu illərinədək (daha dəqiq 1936-cı ildən) türk adı daşımışlar!

Azərbaycan dili anlayışının tarixinə ümumtürk konteksti çərçivəsində baxılmalıdır. Əvvəla, Azərbaycan dili anlayışı türk dillərinin təbii diferensiasiyası prosesində meydana çıxıb, ikinci, bu anlayış milli ictimai şüurun təsdiqidir. Əgər özbək, türkmən, tatar, qazax və s. dilinin kökündə etnonim dayanırsa, Azərbaycan dili anlayışı toponim əsasında təşəkkül tapmışdır. Azərbaycan (türk) dili müəyyən dövrdə diferensiasiya olunan türk dillərinin ad baxımından yeganə əcdadı kimi qalmışdır.

Beləliklə, türk dili Azərbaycan dili anlayışını həm keçmişə bağlamış, həm də gələcəyə gətirib çıxarmışdır. Türk dili bütün türk dilləri üçün ümumi ad olmuş, daha sonralar regional təzahürləri ilə adlandırılmışlar. Qeyd edək ki, orta əsrlərə qədər müstəqil türk dillərindən danışmaq düzgün deyil, çünki türkdilli xalqların bu dövrəqədərki dillərində fonetik, qrammatik, leksik xüsusiyyətlər, demək olar ki, eynidir. Sonralar “qıpçaqların dili”, “oğuzların dili” və s. anlayışlar ortaya çıxmışdır.

Rusiya Azərbaycanı ilhaq edəndən sonra Zaqafqaziyada yaşayan azərbaycanlıların dilini tatar dili, türk-tatar dili, Azərbaycan-tatar dili, Qafqaz -tatar ləhcəsi, türk-Azərbaycan dili, Zaqafqaziya tatarlarının dili, türk dili və s. adlandırmışlar. Hətta Mirzə Kazımbəyin 1846-cı ildə çap etdirdiyi Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasının adı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası”dır. Azərbaycan dili kəlməsi yalnız XIX əsrin sonlarına yaxın çap olunan “Kəşkül” qəzetində işlənməyə başlamışdır. XX əsrin əvvələrində rus dilində nəşr olunan “Kaspi” qəzetində Əlimərdan bəy Topçubaşovun məqalələrində xalqın adı tatar yazılır. Bu qəzetdə işlədiyi dövrdə Azərbaycanın ədəbi-mədəni həyatında elə bir ciddi hadisə olmamışdır ki, Ə.Topçubaşov ona münasibət bildirməsin. Maraqlıdır ki, türk qövmü ilə daim fəxr edən Həsən bəy Zərdabinin kürəkəni Ə.Topçubaşov bütün məqalələrində xalqın adına tatar deyir.

Lakin ondan fərqli olaraq Məhəmməd Şahtaxtlı qəzetinin nəşr dilini tatar yox, türk dili hesab edir: “Son vaxtlar Zaqafqaziya müsəlmanlarına onların dinlərinə görə yox, xalqlarına görə ad verməyə çalışaraq, Zaqafqaziya islam əhlini Qafqazda rus dilində tatar adlandırmağa başlamışdılar. Amma bu yeniliyi heç cür uğurlu hesab etmək olmaz.

Zaqafqaziya məhəmmədilərinin danışdığı dil tatar dili deyil, türk dilidir ki, o da öz növbəsində əsas dialektlərə ayrılır: osmanlı, səlcuq və azərbaycanlı türkləri”.

Firudin bəy Köçərli də doğma ədəbiyyatımızın tanınmış simalarının əsərlərindən nümunələr əsasında tərtib etdiyi kitabçanı (müntəxəbatı) “Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı” adlandırır.

XIX əsrin ortalarınadək heç bir mənbədə azərbaycanlılar tatar adlandırılmır. Türkçülüyün məşhur ideoloqlarından biri olan Əli bəy Hüseynzadə yazırdı: “Tatar” istilahı mübhəm, qeyri-müəyyən, qeyri-fənni olduğuna və ancaq avampəsəndanə və cahilanə bir surətdə istemal edilməkdə bulunduğuna binaən türkoloqlar (üləmayi-əhvalşünasani-ətrak) fiyövmən bu istilahın ortadan götürülməsi tərəfdarıdırlar. Çünki tatar ləfzi mənayi-həqiqi əslisindən başqa üç-dörd məna ilə istemal olunur ki, kaffəsi yanlışdır”.

XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq tatar əvəzinə müsəlman dili ifadəsi də işlənmişdir. M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, Ü.Hacıbəyovun əsərlərində çoxlu sayda nümunə var.

Üzeyir Hacıbəyov “Dil” məqaləsində yenə yazır: «Dilimiz türk dilidir. İndi həmin bu türk dilinin əvvəla baqi qalması və saniyən, tərəqqi etməsi və islah olunması barəsində çalışmalıyıq…”

Azərbaycan xalqı mənşəyi etibarilə türk xalqlarından biridir, etnik tarixi ümumtürk tarixinin tərkib hissəsidir. Necə adlanmasından asılı olmayaraq, dünyaya gəlişimizdə eşitdiyimiz ən munis kəlmələr Azərbaycan dilindədir.

Qurban Yaquboğlu: Bəs texnoloji sözlərin dilimizə gəlişini necə həll etməliyik? Söz yaradıcılığı, şəkilçilər hesabına qarşılıq tapmalıyıq, yoxsa sözü olduğu kimi işlətməliyik? Hərçənd siz bunu təzyiq saymırsınız...

- Bayaq vurğuladığım kimi, əşya dilə gələndə adını olduğu kimi işlədirsən. Sonrakı mərhələdə uğurlu söz tapsan, götür işlət. “Video”, “kamera” sözlərinə uğurlu söz tapmaq olurmu? Mənə elə gəlir ki, bu tip sözlərin qarşılığını axtarmağın mənası yoxdur. Əfqanıstan müharibəsini xatırlayırsınız? Sovet qoşunları Əfqanıstan hadisələrindən danışanda “protivnik” və ya “vraq” yox, “doşman” sözündən istifadə edirdilər. Halbuki rus dili çox zəngindir.

Dildə uyğun söz varsa, əcnəbi söz götürülməsin, hər kəs öz ziyalı səviyyəsinə görə düşünüb dili zibilləməsin. Sözə qarşılıq tapa bilmirsənsə, qoy işlənsin.

“Şlaqbaum” sözünü bu gün də işlədirik. Koroğlu Çənlibelə qayıdanda xanımına bazubənd verir. Kiş çayının qabağını bəndlə kəsdilər. Bazubənd “qol bəndi” mənasını verir, “şlaqbaum”a niyə yolbənd demirsiniz? İnsanları maarifləndirmək lazımdır, söz işləndikcə funksionallaşır, nitqdən dilə keçir.

Qurban Yaquboğlu: Nitq mədəniyyəti fənnindən dərs deyirsiniz. Efirdə, məclisdə ədəbi dillə şifahi dil fərqlənməlidir, yoxsa yox? Məsələn, “kitabdır” sözündə sondakı “r” səsi deyilməlidir?

- Mənim adım Nadirdir. Uşaqlar adıma “Nadiy” deyəcək. Yaşlı adamlar Ramini “İramin” deyə çağırır. Sözün əvvəlində və sonunda “r” səsinin işlənməsi ədəbi dilimiz üçün xarakterik deyildir. Orfoepiyanın öz qanunları var. Kifayət qədər orfoepiyanın nəzəri əsasları ilə bağlı kitablar, vəsaitlər, lüğətlər var. Məsələn, təkcə professor Əziz Əfəndizadənin praktik vəsaitləri kifayətdir ki, orfoepiya haqqında təsəvvür yaransın. Əsas odur bölgə dialekti ilə danışmayasan.

Kitab dilində olduğu kimi danışmaq doğru deyil. Bu, o deməkdir ki, ekranda sərbəst danışa bilmirsən, qabağına suflyorda yazı qoyublar, sən də gözünü dikib oradan oxuyursan. Bu, qanuna ziddir, insanların başa düşməsinə mane olur.

Aytən Yusifova: Deputat Tahir Kərimlinin Qriqorian təqvimini saxlamaqla, paralel olaraq, təqvimdə milli adlardan istifadə barədə təklifini necə qiymətləndirirsiniz?

- Dildə oturuşmuş sözlərə toxunmaq olmaz. Orfoqrafiya lüğətinin müzakirələrinə baxın: –iyyət şəkilçili sözlərdə “y” hərfinin birinin ixtisarı təklif edilir, dilimizdə oturuşmuş sözlərə toxunanda aləm bir-birinə dəyəcək.

Tahir Kərimli ziyalı şəxsdir, ancaq məncə, bu məsələdə bir qədər diqqətli olmalıdır. Məsələn, əlifbamıza baxın, neçə dəfə dəyişib. Albaniyada qədim türk tayfası qarqarların əlifbası, VII əsrdən 1929-cu ilədək ərəb-əski əlifba olub, 1929-cu ildən 1939-cu ilədək latın əlifbası gəlib, sonra Kirill, 1992-ci ildən yenidən latın əlifbası tətbiq olunub.

Hər dəfə əlifba dəyişdikcə millətin kökünə balta vurulub. Yaxşı, gəlin, ayı dəyişək, başqa birisi deyəcək - ili dəyişək, onda nə olacaq? Adını çəkmədiyimiz, Allahın xoşuna gəlməyən qonşuya baxın, yaranışından bu günə kimi nə əlifba qrafikası, nə də fonemləri dəyişib.

Bizdə 5 dəfə əlifba dəyişməsi millətin savadsızlaşmasına təsir edib. Amma görün, necə istedadlı xalqıq ki, hər dəfə əlifba ləğv olunur - cücəririk. Məsələn, ayların adını dəyişmək, “müəllim” sözünü çıxarıb əvəzində “öyrətmən” deməyə oxşayır, bunlar dilimizə ziyan vura bilər.

Qurban Yaquboğlu: Zaman-zaman ortaq türk dilinin yaradılması, bəzi hallarda hərflərin ləğvi təklif edilir. “X” səsinin “h” kimi deyilməsi məsələsi dartışılır. Sizin buna münasibətiniz necədir?

- Bu qlobal məsələdir. Cənubi Azərbaycanda yaşayan həmvətənlərimiz özləri də bilmədən başqa səmtə yönəlirlər. Vaxtilə “Kayu” cizgi filmi Azərbaycan efirinə girəndə bizim uşaqlar bu qəhrəmanın dilində türkcə danışmağa başladılar. Cənubi Azərbaycanda da “Kayu”nun təsiri çox güclü oldu.

Hazırda çox qorxulu tendensiya yaranıb. Orada bizim kimi danışmırlar, Təbrizə gedin, baxın, Türkiyə türkcəsinə meyilləniblər. Kanallar açıqdır, seriallar yayımlanır, artıq bu dilə öyrəşiblər. İqtisadi cəhətdən qüdrətli olan dövlətin dili ortaq və qalib dil ola bilər. İndi hansı ölkə iqtisadi cəhətdən qüdrətlidir? Türkiyə. Biz özümüzü öldürsək ki, Azərbaycan dili Türkiyə türkcəsindən də qat-qat gözəldir - amma xeyri yoxdur, çünki iqtisadi cəhətdən qüdrətli olan Türkiyədir. Türkiyə bizim böyük qardaşımızdır, Allah eləməsin, ona bir şey olsun, gözümüz ondadır.

1928-ci ildə Atatürkün qulağının dibində Akop Dilaçar kimi vəhşi erməni oturmuşdu, onu yoldan çıxardı. Əvvəla, ərəb əlifbasını yığışdırdı, mədrəsələri ləğv elədi, bunları başa düşdük. Amma tamam yanlış əlifbanı gətirdi və türk xalqlarına ziyan vurdu. Bu gün əlifba ilə bağlı əsərlər yazanlar, dissertasiya işi müdafiə edənlər bunun kökünü bilmirlər, bu məsələyə toxunmurlar.

Yunanlarda əlifba 27 hərfdən ibarətdir, latın əlifbasında isə 28 hərf olub. Afrikada yaşayan qottentodlar da latın əlifbasından istifadə edib, lakin heç bir hərfi dəyişməyiblər. Türkiyə isə qrafik formanı dəyişib. Kirill əlifbasındakı “c” hərfini “ce” səsi kimi ifadə edirik, latın əlifbasında isə adı “si”, “ka”dır. Bizim uşaqlar məktəbə gedəndə buna “ce”, ingiliscəni öyrənəndə “si” və ya “ka” deyəcəklər, görürsünüz, nə boyda problem yaranır?

Hələ ki bunu nəzərə almırlar. Türklər ağına-bozuna baxmadan hərflərin mahiyyətini təhrif elədilər, biz də onlardan götürdük, yeni əlifba yarandı.

Qazaxların nümayəndəsi ilə söhbətimiz oldu, orada eybəcər əlifba düzəltdilər, türkmənlərin əlifbasını görsəniz, gülərsiniz, hələ “myaqkiyznak” da gətirib salıblar, özbəklərin də əlifbası ondan betərdir, pillə-pillə keçirlər.

Bu boyda dövlətlər nəzərə almırlar ki, kök əlifba olan latın əlifbasının hərfləri tamam başqadır. Bunlar isə özfəaliyyət hərf yaratdılar. Almanlarda “a”nın üstündə iki nöqtə var, buna umlaut dfeyirlər. Bu, praktik məsələdir. Bizdə də əlifba qəbul olunanda, “ə” hərfi “a” üstü nöqtəli idi. Sonra bunu dəyişdilər. Bu gün dünya təcrübəsində “ə” hərfi yoxdur. Bu, kompüterin klaviatura yuvalarında bizə problem yaradır. İndiki halda başqa türk xalqları da ortaq türk əlifbası haqda fikirləşsə çox sevinərəm. İş burasındadır ki, Qars vilayətində, Anadolu türkləri “x”, “q” hərflərini işlədirlər, amma yazmırlar.

Qurban Yaquboğlu: Siz apostrofun tərəfdarısınız?

- Yox, düz edib çıxarıblar. Ərəb dilindəki həmzə işarəsinin əvəzi idi. Apostrofu saxlamağın mənası yox idi.

Qurban Yaquboğlu: Rəhbərlik etdiyiniz nəşriyyatda redaktorlar varmı? Çünki əksər nəşriyyatlarda müəllif mətni verir və olduğu kimi çap edilir.

- Bu, nəşriyyatların yaralı yeridir. Biz özəl nəşriyyat olsaq da, boz ədəbiyyat çap etməmişik. İnsanların beyninə, düşüncəsinə pis təsir edən, lazımsız kitabı nəşr etdiyimizi xatırlamıram. Çünki kitabları özüm qəbul edirəm, sonra istehsala buraxıram. Ola bilər, zəif olsun, heç kim Səməd Vurğun ola bilməz. Çalışırıq ki, nəşriyyatın imicini saxlayaq.

Əsərlərin redaktəsinə və korrektura məsələsinə gəlincə, ştatdan kənar adamlarla əməkdaşlıq edirik. Kitabını buraxmaq istəyən şəxslə onları görüşdürürük, bunun nəşriyyata bir manat xeyri yoxdur. Sovet dövründə redaktə və korrektə böyük sənət idi, “Kommunist” qəzetində bir səhv gedə bilməzdi, onun üstündə adamı işdən çıxarırdılar. İndi də həmin adamlar qalıb, biz onların əməyindən istifadə edirik, bir şərtlə ki, nəşriyyata xeyri qalmır. Tərəflər danışır,razılaşırlar, əsər oxunur, sonra çapa veririk. Elə adam var deyir ki, əsəri oxutdurub hazır gətirmişəm. Yazının dili bərbad olanda dərhal müəllifə deyirik: ya bunu ciddi redaktə edib gətirin, ya da biz sizə köməklik edə bilərik.

Nərgiz Ehlamqızı: “Filologiya məsələləri” adlı jurnal çap edirsiniz. İndi ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri də elmi məqalələrdə plagiatlıqla bağlıdır. Mətnə nəzarət mümkündür?

- 1998-ci ildən dilçilik, ədəbiyyat, folklorla bağlı jurnal çıxarırıq. İldə 20 nömrə buraxırıq, ölkədə ikinci elə jurnal yoxdur ki, 20 il dözsün.

Plagiatlığa gəlincə, buna nəzarət edə bilmirik. Onu da qeyd edim ki, təsadüfi adamların yazısı çap olunmur. Doktorant və dissertantların məqalələri çıxandan sonra müdafiədən qabaq Ali Attestasiya Komissiyasına təqdim olunur və orada anti-plagiat proqramında yoxlanılır. Biz məqalə təqdim edən şəxslərə dönə-dönə tapşırırıq ki, məqalənin elmi aparutası olmalıdır - sitatları qeyd edin, plagiatlıq olmaz.

Mənsur Rəğbətoğlu: Bədii ədəbiyyat nəşr edirsiniz?

- İşimiz elmi və bədii kitablar çap etməkdir. Əsas odur yaxşı kitab olsun. Dünyada pis kitab yox - pis naşir var.

Nərgiz Ehlamqızı: “Brifinq”əbaşlamazdan əvvəl gündə 2-3 kitab çap olunduğunu dediniz, işlər necə nizamlanır?

- Bəli, niyə nizamlamayaq? Vergidə qeydiyatımız, işçilərlə əmək müqaviləmiz var. Elə gün olur, heç kitab nəşr olunmur, elə gün də olur ki, 2-3 kitab çap edilir.

Nərgiz Ehlamqızı: Bəs oxucu ehtiyacı buna adekvatdır?

- Bu, yaralı yerimizdir. Bunun arxasında qlobal problem dayanır. Ölkədə 300-ə yaxın nəşriyyat var. Ancaq 10-15 mətbəə fəaliyyət göstərir. Bunların xeyli hissəsi etiket çap edir. Kitabla məşğul olan mətbəələrin sayı çox azdır. Kitab niyə bahadır? Sözün məğzi buradan başlayır.

Qurban Yaquboğlu: Bəli, kitab niyə bahadır?

- Mətbəələrlə müqavilələr bağlansa, kitab baha olmayacaq. Belə olmayanda 2 manata başa gələcək kitab 8-10 manata çıxır. Bunun kökünü axtarmaq lazımdır. Əvvəla, ölkədə kağız istehsal olunmur, biz kağızı topdan alırıq. Bu, ümumi bəladır. Ellə gələn bəla toy-bayram olar, bizim üçün qorxu yaratmır.

Qorxu yaradan qlobal məsələ nəşriyyat problemidir. Nəşriyyatlar, demək olar ki, yoxdur. “Qanun” nəşriyyatı deyə bilər ki, mən varam, razıyam. Lakin kitabı çap edib və sahibinə təqdim edən nəşriyyat azdır. Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətində, Vergilər Nazirliyində qeydiyyatı olmayan istənilən sayda nəşriyyat var. Otaqda iki kompüter qoyulur, mətn formata salınır, səhifələnir, oxunub düzəliş edilir, sonda istehsal yerinə - mətbəəyə verilməlidir. Nəşriyyat mətbəəni gizlədir.

Dəllalın müasir dövrdə adı brokerdir. Broker donu geyindiriblər, nəşriyyat kitabı alıb çap elətdirir. Kitab müəllifi ziyalıdır, biclikləri bilmir. Amma biri də nəşriyyatdan soruşmur ki, bunu harada çap edirsən? Sən necə yaza bilərsən ki, filan nəşriyyatda çap olunub. Nəşriyyat kitab çap edə bilməz axı.

Sovet dövründə buraxılan kitabların arxasında xırda hərflərlə mətbəənin adı qeyd olunurdu. Dəllalıq rolu oynayan vasitəçilər səndən kitabı götürür mətbəədə çap elətdirir. 2 manata başa gələn kitab baha satılır.

Nəşriyyata deyilməlidir ki, qardaş, sən 100 manatlıq iş görmüsən, bu pulu götür, mənim yerimə niyə vasitəçilik edirsən, gedib özüm mətbəəni taparam, kitablarımı çap edərəm. Nəşriyyatlar bu funksiyanı öz üzərinə götürəndə kitabın qiyməti də süni surətdə qalxır.

Mənsur Rəğbətoğlu: Daha çox elmi əsərlər çap etdiyinizi söylədiniz, maraqlıdır, bu gün Azərbaycanda elmin daha çox hansı sahəsi populyardır?

- Azərbaycanda bəsit elm yoxdur.Azərbaycan xalqı qədər istedadlı ikinci bir xalq inanmıram ki, olsun. Azərbaycan elmində, xüsusilə dəqiq elmlər sahəsində elə intellektual adamlar var ki, deyiləsi deyil, amma nə etməli maaşları çox aşağıdır.

Bizə gəlib kitab çap edirlər, imkanları yoxdur, hər il 10-15 nəfərin kitabını sağ əlin verdiyini sol əl bilməmək şərtilə çap edirik. Bir şərt qoyuruq ki, bizim adımızı heç yanda çəkməsin, yoxsa sabah axın gəlib qapımızın ağzında dayanar. Xaricdəki kimi kaş bizdə də gənclər öz ağlının gücü ilə qazana biləydilər.

Aytən Yusifova: Bəs kitab satışı problemi necə həllini tapmalıdır?

- Bu işi tənzimləyən qurum dağıldı, poliqrafiya haqqında axırıncı qanun 2000-ci ildə qəbul olunmuşdu, sonra qüvvədən düşdü. Heydər Əliyev çox yaxşı qərar verdi, lisenziyanı götürdü, gördü ki, lisenziya rüşvət mənbəyidir. Kitab nəşri elm deyil, sənətdir. Kimin istedadı varsa, buyursun, özünü göstərsin, ancaq plagiatlıqla yox, kişi kimi ortaya çıxsın.

Sovet dövründə kitablar az çıxırdı, kitablar redaktə və korrektə olunurdu, çap edilirdi, satışı təşkil olunurdu, üstəlik müəllifə qonarar verilirdi. İndi bu sistem aradan çıxıb. Xaricdə belədir, bizdə isə kommersiya kitablarında bu cür olur.

Nəşriyyatın funksiyası kitabı nabordan başlayıb, redaktə və çap etməli, ticarət şəbəkələri ilə müqavilə bağlayıb satışını təşkil etməli, müəllifə qonarar ödəməlidir. İndi isə nəşriyyat brokerliklə məşğuldur, müəllifdən mətni alıb mətbəədə çıxarır, ünvanı da göstərmir. Burada nizam-intizam, müəlliflərin hüququ pozulur.

Qurban Yaquboğlu: Niyə nəşriyyatlar yığışıb vahid mövqedən çıxış edə bilmir? Ümumi satış qurumu yaratmaq mümkündürmü?

- “Təhsil” nəşriyyatının direktoru Bəhruz Axundovun (Allah o dünyasını versin!) rəhbərliyi ilə Nəşriyyat və Poliqrafiyaçılar Birliyi yaradıldı. İdarə Heyətinin 7 üzvündən biri də mən idim, üzvlük haqqı verirdik, bu məsələni qaldırmışdıq. Kənardan üzvlər qəbul edirdik ki, onlarla danışıq aparaq. Hətta belə məsələ qoyulmuşdu ki, birliyin üzvü olmayanlar orta məktəb dərsliyi çap edə bilməsin.

“Yeni nəşrlər” adlı jurnalın rəhbərliyini də dəvət elədik ki, jurnalı öz aramızda çap edək, kitablarımızın şəkillərini, annotasiyasını verək, mətbəəmizin əlaqə telefonlarını qeyd edək ki, kitab soraqlayarkən əlaqə saxlamaq mümkün olsun, bir növ kitab yayılsın və alıcısı yaransın. Bəhruz müəllim rəhmətə gedəndən sonra heç kim bu ağır işi öhdəsinə götürmədi və məsələ açıq qaldı. Birlik hələ də fəaliyyətdədir.

Qurban Yaquboğlu: Kitab oxucuya çatmırsa, çətin məsələdir, kağız kitabı isə elektron versiya əvəz edə bilmir. Son dövrlər kitabların ən yuxarı tirajı mindir....

- Kitabların arxasına 1500-2000 tiraj yazıldığına inanmayın - şərti rəqəmlərdir. İnsanların o qədər kitab buraxmağa gücü yoxdur. Avadanlıq, kağız, sərfiyyat, boyaları xaricdən gəlir. Nə olardı, heç olmazsa ölkədə tullantılar hesabına karton zavodu açılardı. Bu, böyük biznesdir, kimin imkanı varsa, eləsin. Kartonu da Rusiya, Türkiyə və başqa ölkələrdən alırıq. Bunun üçün xammal var.

Bizim mətbəə çıxdaşlarını indi salfet istehsal edənlər qapımızdan yalvarıb aparırlar. Bir vaxt onu zibil qabına ata bilmirdik, gəlib cərimə edirdilər, 1 qabın qiyməti 20 manat idi. İşimiz-gücümüz zibillərə pul vermək idi. İndi “makulatura” deyilən kağız tullantılarını süpürüb aparırlar ki, təkrar istehsal eləsinlər. Ölkəmizin cəmi 28 yaşı var, hər şey yoluna düşəcək.

Qurban Yaquboğlu: Sirr deyilsə, nə qədər işçiniz var?

- 24-25 nəfər işçimiz var, hamısı ilə əmək müqaviləsi imzalanıb. Həmişə başqalarına irad tuturam ki, insanların əməyini istismar etməyin, sabah yaşlaşacaq, Allah uzaq eləsin, travma ala bilər, o pulu haradan alacaq. Hamısının sosial sığortası, əmək müqaviləsi var, pensiyaya çıxanda da gedib rahat pullarını alsınlar.

Nərgiz Ehlamqızı: Hərdən insanlar kitabların keyfiyyətindən şikayətlənir, vərəqlər qopur və sair. Sizdə, bu problemlər yoxdur?

- İstənilən mətbəədə avadanlıqdakı texniki nasazlıqdan ola bilər. Ümumi planda vərəqlərin qopması problemi keçmişdə qalıb. İndi elə gözəl maşınlar var ki, səhifələri əlinlə dartıb qopara bilməzsən. Türkiyədə istehsal edilən kitablarda belə problemlər məgər yoxdur? Baxırsan, kitab texniki baxımdan düz hesablanmayıb, üz qabığı 350 qramlıq karton kimi kağızdır, açanda üz qabığı aralanır.

Bu gün primitiv, gizli, zirzəmidə işləyən, oğurluq mətbəələr var. Mən sivil qayda ilə işləyən mətbəələrdən danışıram. Dünənə qədər orta məktəb dərsliklərimiz Türkiyədə istehsal olunurdu, cənab Prezident fərman verdi: dərsliklər Respublikamızın mətbəələrində çap olunsun.

Qurban Yaquboğlu: Bununla belə xaricdə də kitablar çap olunur, deyilmi?

- Ola bilər. Bizim mətbəədə orta məktəb dərslikləri çap edilmir. Nəşriyyatlar Təhsil Nazirliyinin elan etdiyi tenderdə iştirak edir, qalib gələnlər çap edir. Təəssüf ki, son 20 ilə yaxın eyni istehsalçılardır. Güman edirəm ki, bu məsələ Təhsi Nazirliyinin diqqətindən yayınmayacaq.

Dərsliklərin səviyyəsinə diqqət edin - dilçiliyə dair dərsliyi ədəbiyyatşünas yazır. Bu, gülüncdür axı. Bunu deyəndə, kimlərinsə xətrinə dəyir. Dil və ədəbiyyat müstəqil elmlərdir, ədəbiyyatçı dilçilik dərsliyini yazanda böyük qüsurlar çıxır. Elə uşaq şeirləri verilir ki, adam məəttəl qalır, uşaq bundan nə başa düşsün, necə və nə üçün əzbərləsin?

Nərgiz Ehlamqızı: Özünüz nə yazırsınız?

- Bu dəqiqə “Nitq mədəniyyəti” dərsliyi yazıram. Memarlıq və İnşaat Universitetinin Azərbaycan dili və pedaqogikası kafedrasında çalışıram. Uzun illər AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda işləmişəm.

Qurban Yaquboğlu: Bəs niyə Dilçilik İnstitutundan ayrıldınız?

- Mən kifayət qədər Dilçilik İnstitutuna bağlı adamam. Bu dəqiqə “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”nin yeni nəşri hazırlanır, müəlliflərdən biri mənəm. Dilçilik İnstitutunda dilçilik üzrə yeganə müdafiə şurasının, Ədəbiyyat Muzeyində Problem Şurasının üzvüyəm.

Qurban Yaquboğlu: Coğrafi mənsubiyyətinizi müəyyənləşdirmək çətindir, harada doğulmusunuz?

- Nəzərə alın ki, dilçiyəm, Azərbaycan dilində danışmalıyam – pozuq ləhcədə yox. Bakının Bülbülə qəsəbəsində anadan olmuşam, sonra Qaraçuxura köçmüşük, Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirən kimi təyinatla Dilçilik İnstitutuna gəlmişəm. 1992-94-cü illərdə Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunda, Təbrizdəki Dil və Ədəbiyyat Universitetində təcrübədə olmuşam. Sürətli müdafiə etmək lazım idi. AMEA-nın az kadrlarından idim ki, 36 yaşımda doktorluq işini təqdim eləmişəm. 40 yaşında filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini, 44 yaşımda professor vəzifəsini almışam.

15-ə yaxın kitabım çap olunub, rus bölmələri üçün “Azərbaycan dili” dərsliyinin müəlliflərindən biri mənəm.

Moskva arxivlərində işləyəndə orada yaşayan və çalışan azərbaycanlı alimlər haqda sənədlər tapıb gətirmişəm. 19-cu əsrdə yaşamış pedaqoq, şair, şərqşünas alim Mirzə Cəfər Topçubaşovun 100 illik yubileyi keçirildi, məlumdur ki, o, Moskvada yox, Sankt-Peterburqda işləyib.

Heydər Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixi” adlı məşhur kitabında Topçubaşovun kitablarının titul vərəqinin sürətinin veriblər, onun barəsində tamamilə yanlış məlumatlar yer alıb. Topçubaşov 1869-cu ildə dünyasını dəyişib. Heydər Hüseynovun köməkçisi başqa millətdən idi, biri deyirdi erməni, biri deyirdi yəhudi idi, onu Moskvaya Topçubaşovla bağlı arxivdən sənədləri gətirmək üçün göndərmişdi. Kitaba diqqətlə baxsanız görəcəksiniz ki, kitabın titul səhifəsinin şəkli verilib, soyadın üzərində kağız yapışdırılıb. Bilinmir ki, kitab kimindir.

Heydər Hüseynov onu Topçubaşovun kitabı kimi qələmə verilmişdi, hətta Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında, “XIX əsr fars dilində yazan Azərbaycan alimləri” kitabında, Böyükağa Qasımzadənin ali məktəblər üçün dərsliyində də o səhvə yol verilib.

Qurban Yaquboğlu: Bəs kitab kimin imiş?

- Moskva arxivlərində işləyəndə Mirzə Cəfər Topçubaşovun arxivini sifariş verdim, içini açanda gördüm tamam başqa adamdır. İki Mirzə Cəfər - Topçubaşovla yanaşı Mirzə Cəfər Rzayev də olub. Topçubaşovun adına yazılanlar Mirzə Cəfər Rzayevindir. Bunu Mətbuat və informasiya naziri işləyəndə Sabir Rüstəmxanlıya dedim, o da başını yuxulu-yuxulu qaldırıb söylədi ki, “hamı gedib quş gətirir, Şahqulu bayquş gətirir”. Nə oldu, yüz ildir Azərbaycan alimləri Moskva arxivlərində işləyirlər, heç kim görmədi? Sabir müəllim çox vətənpərvərdir, yəqin yorğunluqdan məni dinləməyə hövsələsi çatmayıb, ya da buna şübhə ilə yanaşıb – mən onu çox istəyirəm, bu açıqlamaya görə məni bağışlasın.

Mən də qayıtdım ki, yeni alim gətirmişəm, Topçubaşovla bağlı yalanları üzə çıxarmışam, Ağamusa Axundov kimi nəhəng alim bunu göydə tutdu, başa düşdü ki, elə-belə söhbət deyil, arxiv sənədidir. Heç kim maraqlanmayıb ki, Topçubaçov 1869-cü ildə vəfat edib, kitablar isə 1900-cü ildə Moskvada, Kazanda çıxıb. Paradoksa diqqət edin.

1995-ci ildə kitabın pinti variantını buraxdım. Heç kim çıxarmaq istəmirdi. Ağamusa müəllim məni hüquqşünas Ağababa Rzayevin yanına rəy üçün göndərmişdi, qapıdan içəri girən kimi dedi sən bu məsələni indi bilirsən, mən keçən əsrin 60-cıillərindən, ancaq Heydər Hüseynovun qorxusundan danışa bilməzdik. Topçubaşov heç bir elmi əsər yazmayıb. Sank-Peterburqda Şərq dilləri kafedrasının müdiri olub, Asiya departamentində işləyib, xanımlara gözəl şeirlər yazıb, Belinski onu “Vestnik” jurnalında tərifləyib. Fransada oldum, akademik Rafael Hüseynovun köməyi ilə onun qəbrini ziyarət etdim. Haqqında “Ədəbiyyat” qəzetində silsilə məqalələrim dərc olundu. İndi onunla bağlı kitab yazıram.

Qurban Yaquboğlu: Mirzə Cəfər Rzayev kim olub?

- Stalin Məmməd Əmin Rəsulzadəni Moskvaya aparanda acından ölməmək üçün iş təklif edir, Lazarev Şərq Dilləri institutunda işləyir. Rəsulzadə Stalinə yazırdı ki, mən Lazarev Şərq dilləri İnstitutunda işləyəndə Perestinsk bulvarı 9 ünvanında qalmışam, bir azərbaycanlı professor məni himayəsinə götürdü, yağ, ət talonlarını bölüşdürdü və məni aclıqdan qurtardı. Bir zaman bu institut N.Nərimanovun adını daşıyıb. Arxiv sənədini götürüb baxdım. Yazılmışdı ki, Mirzə Cəfər Rzayev Perestinsk bulvarı 9-da yaşayır.

Deməli, Rəsulzadə məhz Rzayevi nəzərdə tuturmuş...