Ukrayna vətəndaşları ötən il hansı çətinliklərin öhdəsindən gəldi və 2023-cü ildə nəyə hazırlaşmalıdırlar?

10 aydan çoxdur ki, Rusiya Ukraynada “xüsusi hərbi əməliyyat” adı ilə işğalçı müharibə aparır. Bu müddətdə Ukrayna və ukraynalıların həyatında çox şeylər dəyişib – həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mənəvi baxımdan. UNİAN 2022-ci ildə yaşananlar və 2023-cü ildən gözləntiləri araşdırıb. AYNA sözügedən məqaləni istinadla təqdim edir:

Artıq ötən 2022-ci il həm hər bir ukraynalının, həm də bütövlükdə ölkənin həyatını kökündən dəyişdi. Təcavüzkar Rusiyanın Ukraynaya qarşı başlatdığı genişmiqyaslı müharibə bir çox vətəndaşı evlərini, iş yerlərini tərk etməyə, qaçqın vəziyyətinə düşməyə məcbur etdi. Kimsə daxili miqrant oldu, kimisə qonşu və ya uzaq dost dövlətlərə sığınmağa məcbur oldu.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesablamalarına görə, təkcə Avropa İttifaqında ukraynalı qaçqınların sayı 8 milyon nəfərə yaxınlaşır. Başqa sözlə, son bir ildə hər beş ukraynalıdan biri xaricə gedib. Minlərlə ukraynalı isə raşistlərin əli ilə həlak olub. Bu, Ukraynanın böyük itkiləridir.

Rus qoşununun hərbi əməliyyatları ölkənin kənd təsərrüfatına ciddi ziyan vurub. İqtisadiyyat Nazirliyinin hesablamalarına görə, 2022-ci ildə Ukraynanın ümumi daxili məhsulu 30,4 faiz azalıb ki, bu da bir tərəfdən Ukraynanın yaxın tarixində ən böyük enişdirsə, digər tərəfdən bu, ekspertlərin fevral-mart aylarında və beynəlxalq qurumların proqnozlaşdırdıqlarından (45-50 faiz səviyyəsində) xeyli azdır.

Ukrayna iqtisadiyyatı təkcə dost ölkələrin və tərəfdaşların görünməmiş dəstəyi sayəsində deyil, böyük müharibənin əvvəlində proqnozlaşdırılan ən mənfi və pessimist ssenarilərdən yayına bildi. Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, keçən il bu rəqəm 27,5 milyard dollara çatıb. Amma həm də ona görə ki, vətəndaşlar və biznes strukturları müharibənin diktə etdiyi ağır şəraitdə yaşamağı öyrəniblər. Xüsusilə, ukraynalılar hava siqnalları və işığın, istiliyin, rabitənin və internetin uzun müddət kəsilməsi zamanı işləməyin yollarını tapmaq səbəbindən qrafiksiz işləməyə uyğunlaşdılar.

Dünyada çoxlarını xüsusi təəccübləndirən odur ki, iqtisadiyyatın inkişafında əsas rol oynayan bank sistemi genişmiqyaslı müharibənin təzyiqinə tab gətirdi. O, təkcə gücünü və etibarlılığını nümayiş etdirmədi, həm də tez dəyişmək və yeni çətin reallıqlara uyğunlaşmaq istəyini nümayiş etdirdi.

Vətəndaşlar və biznes qurumları son dərəcə çətin 2022-ci il ərzində artıq bir çox maneələrlə üzləşiblər, lakin yeni 2023-cü ildə də xeyli sayda problemlə üzləşməli olacaqlar.

İqtisadi itkilər

Rusiyanın davam edən müharibəsi onun vurduğu ziyan hər gün qat-qat artırır. Və bu itkilər təkcə müdafiə, enerji və ya strateji xarakter daşımır. Ruslar ukraynalıları öldürür və əllərinə düşən hər şeyi məhv edirlər: şəhər və kəndləri, mülki infrastrukturu, mədəniyyət və idman obyektlərini, kilsələri, məktəbləri, xəstəxanaları, uşaq bağçalarını... məhv edirlər.

Baş nazir Denis Şmıqalın hesablamalarına görə, Ukraynanın 2022-ci ilin iyununda 350 milyard dollar olan müharibədən vurduğu iqtisadi itkilərin həcmi ilin sonuna kimi 700 milyard dolları ötüb.

"Biz Dünya Bankı ilə birlikdə Ukraynanın sürətli bərpa ehtiyaclarının növbəti yoxlamasını həyata keçirməyi planlaşdırırıq. İnfrastrukturumuza edilən son hücumları nəzərə alsaq, bu gün bu məbləğ 700 milyard dollardan artıqdır", - Şmıqal qeyd edib.

Rusların vurduğu ziyanın miqyasını anlamaq üçün təsəvvür etmək kifayətdir ki, bu məbləğ hər bir ukraynalıya 17,5 min dollar vermək və ya hər birinə bir otaqlı mənzil almaq üçün kifayətdir. Yaxud bütün ölkə 4 ilə yaxın işləməyə bilərdi, çünki Ukrayna vətəndaşları və biznesləri üçün belə bir məbləğdə pul qazanmaq üçün məhz bu qədər vaxt lazımdır.

Ekspertlər vurğulayırlar ki, işğalçılar üzərində qələbədən sonra Ukraynanın yenidən qurulması ən azı 3-5 il, yüz milyardlarla dollar daxili və beynəlxalq investisiyalar tələb edəcək. Bu pulun bir hissəsi xaricdə müsadirə edilmiş Rusiyanın aktivlərindən gəlməlidir, amma burada da hər şey o qədər də sadə deyil.

Ukrayna Rusiya Mərkəzi Bankının 300 milyard dollar ehtiyatında və rus oliqarxlarının Qərb ölkələrində tapılan aktivlərində 30 milyard dollara yaxın olduğunu iddia edir. Bu pullar dondurulub, amma hələ ki, onu müsadirə edəcək alət yoxdur.

"Ukrayna artıq bütün mümkün beynəlxalq hüquqi platformalardan istifadə edib. Bunlar Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi, BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi, investisiya arbitrajlarıdır. Bu qurumların heç biri təzminat toplamaq imkanını nəzərdə tutmur, ona görə də Ukrayna öz tərəfdaşlarına beynəlxalq müqavilə əsasında kompensasiya mexanizmi yaratmağı təklif edir”, - deyə ədliyyə nazirinin müavini İrina Mudra bildirib.

Onun sözlərinə görə, Ukraynada Rusiya cinayətləri haqqında məlumatların toplanacağı itkilər reyestri yaradılacaq. Onun əsasında fond yaradılacaq, bu vasitə ilə zərərçəkənlərə ödənişlər həyata keçiriləcək. Onu Rusiya pulu ilə doldurmaq üçün imzalayan ölkələr Rusiyanın aktivlərinin müsadirəsinə imkan verəcək qanunlar qəbul etməlidirlər. Lakin ekspertlər hesab edir ki, bu proses uzun illər uzana bilər.

"Düzünü deməliyik ki, təcavüzkarın vurduğu zərərin tez bir zamanda ödənilməsinə ümid etməyə dəyməz. Ona görə də ortamüddətli perspektivdə biz yalnız daxili resurslara arxalanmalıyıq və beynəlxalq şirkətləri sərmayə qoymağa həvəsləndirmək üçün əlimizdən gələni etməliyik”, - deyə iqtisadçı ekspert Sergey Kostiantinov bildirib.

"Gələcəkdə həqiqətən böyük investorları cəlb etmək üçün biz rəqabətqabiliyyətli vergitutma səviyyəsi yaratmalı, korrupsiyaya qarşı sıfır dözümlülüyü təmin etməliyik və dürüst, şəffaf məhkəmə sisteminə zəmanət verməliyik", - Kostiantinov əlavə edib.

Maddi çətinlikləri dəf etməkdə dostların köməyi

Rusiyanın Ukraynaya qarşı apardığı qanlı müharibə dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə yenidən formalaşdırmağa məcbur edib. Onun vəsaitləri ilk növbədə iki ən mühüm sahəyə - dövlət müdafiəsi və sosial sektora yönəldilməyə başlayıb.

Üstəlik, 2022-ci il ərzində planlaşdırılan xərclər iki dəfə artaraq 2,7 trilyon qrivnaya (75 milyard dollar), dövlət büdcəsinin kəsiri isə təxminən 6 dəfə artaraq 911 milyard qrivnaya (25 milyard dollar) çatıb.

Beynəlxalq tərəfdaşların qrant və kredit dəstəyi, sahibkarlar, banklar və əhalinin hərbi istiqrazlar alması, habelə risklərə baxmayaraq, şokdan tez çıxmağa başlayan iri, orta və kiçik sahibkarlar tərəfindən vergi ödənişlərinin davam etdirilməsi gəlir və xərclər arasında belə böyük uçurumu bağlamağa imkan verdi.

İqtisadi Strategiya Mərkəzinin icraçı direktoru Qleb Vışlinskinin sözlərinə görə, 2022-ci ildə xarici maliyyə yardımı kontekstində Ukraynanın üzləşdiyi əsas problemlər gəlirlərin qeyri-sabitliyi və vəd edilən yardım məbləği ilə real transfer edilən məbləğ arasında uyğunsuzluq olub.

"2022-ci ildə vəd edilən büdcə yardımının məbləği 36 milyard dollar təşkil edib. Alınmayan məbləğin böyük hissəsi Aİ-dən 3 milyard avro və Avropa Komissiyasının hələ may ayında Ukraynaya vəd etdiyi 9 milyard avrodur. Ukrayna isə bu vəsaiti almayıb. Vəsaitin qalan hissəsi müxtəlif donorlara daha kiçik vədlərdir, bu və ya digər səbəbdən müqavilələri yekunlaşdırılmayıb. Gəlirlərin ritminin olmaması xərclərin planlaşdırılmasını çətinləşdirir və daha tez-tez emissiyanın maliyyələşdirilməsinə müraciət etməyə məcbur edir”, - ekspert vurğulayıb.

Təəssüf ki, yeni 2023-cü ildə Ukrayna maliyyə sistemi də beynəlxalq dəstəkdən böyük dərəcədə asılı olmağa davam edəcək. Üstəlik, bu il dövlət maliyyəsinin planlaşdırılan kəsiri hətta keçən ilki rəqəmi demək olar ki, 400 milyard qrivnanı keçəcək.

Nazirlər Kabineti bu vəsaiti üç əsas mənbədən - Avropa İttifaqı, ABŞ və Beynəlxalq Valyuta Fondundan alacağını gözləyir. Aİ Şurası artıq 2023-cü ildə Ukraynaya 18 milyard avro vəsaitin ayrılmasını təsdiqləyib.

"Əslində biz artıq Avropa İttifaqından 18 milyard avronu təsdiqləmişik. Amerika Birləşmiş Ştatlarından da 9,8 milyard dollar məbləğində gözləntimiz var. Biz BVF ilə də işləyirik, artıq monitorinq proqramımız var. Və birinci rübdən gec olmayaraq biz böyük maliyyə proqramı alacağımıza ümid edirik ki, bu da Ukrayna üçün əhəmiyyətli maliyyə dəstəyi olacaq. Və bu, bizə 2023-cü ildə bütün büdcə kəsirini tamamilə bağlamağa imkan verəcək”, - Baş nazir Şmıqal bildirib.

Eyni zamanda, yeni ilə iki gün qalmış ABŞ Prezidenti Co Bayden ölkəsinin büdcəsi haqqında Ukraynaya 45 milyard dollar səviyyəsində yardım nəzərdə tutan qanunu imzalayıb.

"Lakin xatırlatmaq yerinə düşər ki, beynəlxalq fondlardan bir qəpik də hərbi ehtiyaclara xərclənə bilməz. Həm 2022, həm də 2023-cü illərdə hərbi qulluqçuların maaşları və bununla bağlı digər xərclər vergi ödəyiciləri hesabına və hərbi istiqrazlar hesabına maliyyələşdiriləcək”, ekspert Kostiantinov vurğulayıb.

Mürəkkəb sosial problemlər

Böyük müharibə başlayandan bəri ukraynalıların gəlir səviyyəsi xeyli azalıb. Bu, cəmiyyətin bütün sahələrinə aiddir. Müəyyən əmanətləri və bacarıqlı işi olanlar, inflyasiya və qrivnanın devalvasiyası səbəbindən ifadə edilən real ifadədə əhəmiyyətli dərəcədə az qazanmağa başladılar və bundan əvvəl də çətinliklə dolananlar - ümumiyyətlə çox çətin vəziyyətə düşdülər.

"2022-ci ildə inflyasiya 30 faizə yaxınlaşıb, bir sıra mal və xidmətlər üzrə ərzaq inflyasiyası isə 50 faizi ötüb. Qrivna da Mərkəzi Bankın və hökumətin sabitləşdirmə addımlarına baxmayaraq, demək olar ki, yarıya enib. Yəni vətəndaşların əmanətləri milli valyutanın real ifadəsində azalıb, idxal malları isə 30-40 faiz bahalaşıb”, - iqtisadçı Tetyana Volkova bildirib.

Dünya Bankının məlumatına görə, Ukraynada tammiqyaslı müharibə başlayandan bəri yoxsulluq həddində yaşayanların sayı on dəfə artıb: 2 faizdən 25 faizdən yuxarıya qalxıb.

"Rusiyanın Ukrayna şəhərlərində mülki infrastruktura hücumları səbəbindən iqtisadi vəziyyət pisləşir. Belə davam edərsə, perspektivlər xeyli çətinləşəcək. Mövcud dinamika şəraitində 2023-cü ilin sonuna kimi yoxsulluq həddində yaşayan ukraynalıların sayı artacaq. Hətta yoxsulluq səviyyəsi 55 faizə qədər arta bilər”, - deyə Dünya Bankının Şərqi Avropa üzrə regional direktoru Arup Banerji bildirib.

Təəssüf ki, yeni 2023-cü ildə vətəndaşlar da sosial artımı gözləməməlidirlər, çünki hökumət il ərzində vətəndaşların minimum gəlirinin və yaşayış minimumunun artımını nəzərdə tutmayıb.

Bununla belə, yaxşı xəbər budur ki, dövlət büdcəsinin böyük kəsirinə baxmayaraq, məcburi köçkün vətəndaşlar avtomatik olaraq sosial müavinət almağa davam edəcəklər. Məbləğ artmasa da, azalmır.

"Mən bütün köçkünləri əmin etmək istəyirəm: ödənişlərin bərpası üçün sosial təminat orqanlarına müraciət etməyə ehtiyac yoxdur. Siz dövlətdən yardım almağa davam edəcəksiniz", - Müvəqqəti İşğal olunmuş Ərazilərin Reinteqrasiya Naziri İrina Vereşçuk bildirib.

Başqa sözlə, yeni ildə dövlətin iqtisadi imkanları nominal iqtisadi göstəriciləri 2022-ci il səviyyəsində saxlamağa imkan verəcək, lakin müharibənin davam etdiyi bir şəraitdə ödənişlərin ağır indeksləşdirilməsindən söhbət gedə bilməz, çünki bütün resurslar qələbə gününü yaxınlaşdırmağa yönəldilib.

Müəllif: Turan Abdulla
ayna.az