İki il əvvəl Ukraynada genişmiqyaslı müharibə başlayandan ABŞ və Avropa Kiyevə fəal şəkildə maliyyə və hərbi yardım edirlər. Elan edilmiş dəstək ümidverici idi, lakin vəd edilən yardımın bir hissəsi hələ Ukraynaya çatmayıb və ya yerli bürokratiyada “ilişib”. Bəzi Avropa ölkələri müstəqil olaraq daxili problemlərə görə dəstəyi azaltmaq və ya məhdudlaşdırmaq qərarına gəliblər.

İki il əzrində Avropa İttifaqının (Aİ) üzvləri, Böyük Britaniya və bir sıra digər dövlətlər 150 milyard avrodan çox qiymətləndirilən bir neçə maliyyə, hərbi və humanitar yardım paketi elan ediblər. Həm Aİ büdcəsindən, həm də birbaşa ayrı-ayrı ölkələrdən vəsait ayrılır və bir sıra tədarüklər birgə həyata keçirilir. İki illik müharibədə Ukraynaya dəstək verən əsas lider ölkələr Almaniya, Böyük Britaniya, Norveç, Polşa və Hollandiyadır.

Müşahidəçilər son vaxtlar göstərilən yardımın həcmində azalma qeydə alıblar. 2023-cü ilin sonunda Almaniyanın “Ukrayna Support Tracker” tədqiqat layihəsi Aİ ölkələri tərəfindən açıqlanan yardımın həcmində ciddi azalmanın olduğunu açıqladı.

“Radio Svoboda” Avropa ölkələrinin vəd etdiyi maliyyə və silah təchizatının artıq Ukraynaya çatdığını, hansıların isə hələ çatmadığını araşdırıb.

“AzPolitika.info” həmin məqaləni ixtisarla təqdim edir:

Almaniya: böyük vədlər, ilişib qalmış “Leopard”lar

Avropa ölkələri arasında Ukraynanın əsas sponsoru Almaniyadır. Bu ölkənin hərbi texnika ilə birlikdə göstərdiyi yardımın ümumi məbləği təxminən 22 milyard avro qiymətləndirilir. Berlin Rusiyanın işğalından dərhal sonra Kiyevə maliyyə, hərbi və humanitar dəstək verməyə başladı. Almaniya hökumətindəki fikir ayrılıqları səbəbindən “Gepard” özüyeriyən artilleriya qurğularının və “Leopard 1” və 2 tankları kimi ağır silahların təhvil verilməsi 2023-cü ilin əvvəlinə qədər təxirə salınıb.

2023-cü ilin əvvəlində Ukraynaya irimiqyaslı hərbi yardım paketi, o cümlədən minlərlə sursat və texnika, 40-a yaxın “Marder” piyadaların döyüş maşını, 18 “Leopard 2 A6” tankı və 100-ə yaxın “Leopard 1 A5” tankı vəd edilmişdi. Bunlardan 18 “Leopard 2 A6” tankı ilin sonuna qədər Ukraynaya çatdırılıb və Kiyevin aldığı “Marder”lərin ümumi sayı iki dəfə artaraq 90-a çatıb. Ötən yaya qədər Ukrayna Almaniyadan 2 “Patriot” zenit-raket kompleksi alıb. Bu ilin yanvarında Almaniya altı “Sea King” helikopterinin təhvil verildiyini də elan etdi. Almaniya hökuməti təhlükəsizlik baxımından planlaşdırılan çatdırılma tarixlərini açıqlamır, keçən ilin iyul ayından artıq təhvil verilmiş avadanlıqlar haqqında hesabat verir.

2022 və 2023-cü illərdə vəd edilən avadanlıqların əksəriyyəti artıq Ukraynadadır. Ciddi istisna “Leopard 1 A5” idi - bir il əvvəl vəd edilən yüzə yaxın tankdan yalnız 30-u 2024-cü ilin yanvarına qədər Ukraynaya çatıb. Bu problem artıq Almaniya mətbuatında müzakirə olunub. “Leopard 1 A5”-in tədarükünün gecikməsi lazımi təmir vasitələrinin olmaması ilə bağlı ola bilər. Bu tanklar öz varisi “Leopard 2 A6”-dan təxminən 10 yaş böyükdür və Ukrayna ərazisinə çatmazdan əvvəl tez-tez təmir tələb olunur. Hətta məlumdur ki, Ukrayna bu tanklardan bəzilərini ölkənin yerinə yetirə bilmədiyi zəruri təmir işləri səbəbindən imtina edib.

Tankları Ukraynaya göndərmək vaxt apardı

“Leopard 2”-dən fərqli olaraq, onların sələfləri artıq istifadə edilmir. Bu o deməkdir ki, Almaniya hərbi yardım tədarükünü elan etdiyi vaxt belə tankların istehsal gücü tənzimlənməmişdi. “Leopard 1” üçün ehtiyat hissələri istehsal olunmayıb. Buna görə də, bu tankları göndərilməyə hazırlamaq bir qədər vaxt apardı”, – anonimlik şərti ilə “Azadlıq” radiosuna alman təhlükəsizlik və müdafiə tədqiqatçısı deyib. O, həmçinin qeyd edib ki, “Leopard 1”i hazırlayan, istehsal edən və təmir edən kadrlar çoxdan işsiz qalıb.

Başqa bir problem kifayət qədər qurulmamış logistika və təmir sistemlərində ola bilər. Tanklar Polşa vasitəsilə Ukraynaya daxil olur və orada təmir edilməlidir.

Maddi yardımın göstərilməsi kifayət qədər uğurla təşkil olunur - hər bir nazirlik ayrı-ayrılıqda konkret problemlərin həlli üçün vəsait ayırır. Məsələn, Federal İqtisadiyyat və İqlim Mühafizəsi Nazirliyi müharibədən zərər çəkmiş Ukrayna bizneslərinə dəstək verir və ölkənin enerji sistemini modernləşdirir. Xarici İşlər Nazirliyi humanitar yardım göstərir, Əmək Nazirliyi isə Ukrayna iqtisadiyyatının gücləndirilməsinə sərmayə qoyur.

“Ukraine Support Tracker” Almaniyanın maliyyə töhfəsini də müsbət qiymətləndirir: Ukrayna 2022-ci ilin fevralından 2024-cü ilin yanvarına qədər vəd edilmiş qrant və kreditlərin təxminən 80%-ni alıb.

Polşa: punktuallıq və siyasi dalğalanmalar

Polşa 2024-cü ili yeni hökumət və yenilənmiş milli prioritetlərlə qarşıladı. Əgər genişmiqyaslı müharibənin əvvəlində bu ölkə Ukraynanı dəstəkləməkdə avanqard idisə, iki ildən sonra prioritetlər bir qədər dəyişdi. Buna baxmayaraq, Polşa Ukraynaya iki illik müharibədə ümumi məbləği təxminən 4,5 milyard avro təşkil edən yardım göstərən AB-nin ilk beş ölkəsindən biridir.

Müqavilələrin həyata keçirilməsinə sadiqlik məsələsində Polşa liderdir. Ölkə Ukraynaya vəd edilmiş ağır silahların demək olar ki, hamısını dərhal çatdıran azsaylı ölkələrdən biri oldu. “Ukraine Support Tracker” son iki ilin məlumatlarını təhlil edərək bu qənaətə gəlib.

Ukrayna Polşadan tez bir zamanda 300 T-72 tankı və 155 mm kalibrli 54 haubitsa alıb. Həmçinin, Varşava Şərq Tədqiqatları Mərkəzinin məlumatına görə, Polşa 2023-cü ilin əvvəlində vəd edilmiş bütün MİQ-29 qırıcıları (14 ədəd), 4 Qrad reaktiv yaylım atəş sistemi və 19 AMZ Dzik zirehli texnikası ilə Ukraynanı təmin edib.

“Polşa Ukraynanı dəstəkləməkdə maraqlıdır, çünki Rusiya qalib gəlsə, növbəti Polşa özü ola bilər”, - Varşava Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin Təhlükəsizlik və Müdafiə Departamentinin tədqiqatçısı Jacek Taroczynski deyir. O, həmçinin Polşanın silah tədarükünün uğurunu və səmərəliliyini bir sıra digər Aİ ölkələri ilə müqayisədə Polşa ordusunun döyüşə daha hazır vəziyyəti ilə əlaqələndirir. "Qərbi Avropanın əksər ölkələrindən fərqli olaraq, Polşa Soyuq müharibə başa çatdıqdan sonra silahlı qüvvələrini gülünc dərəcədə aşağı səviyyəyə endirmədi. Ukraynaya təhvil verilən silahlar tam işlək idi və təmirə ehtiyacı yox idi", - Taroczynski deyib. O, silahların sürətlə tədarükü üçün digər səbəb kimi Polşa hakimiyyətinin Ukraynaya yardımın xeyrinə öz döyüş qabiliyyətini müvəqqəti zəiflətmək barədə operativ qərarını göstərir. “Varşavanın nöqteyi-nəzərindən 2022-ci ilin mart-iyun aylarında Kiyevə təcili hərbi yardımla Polşa ordusunu müvəqqəti zəiflətməyə dəyərdi”, - ekspert qeyd edib.

Bununla belə, Polşanın vəd etdiyi bəzi silahların çatdırılması hələ də şübhə altındadır. Məsələn, 2023-cü ilin aprelində təhvil verildiyi elan edilən 200 “Rosomak” zirehli transportyorunun yalnız yarıya qədəri Ukraynaya çatıb.

2023-cü ilin payızında Polşa siyasəti 180 dərəcə dönüş yaşadı. O zamankı Baş nazir Mateusz Morawiecki Varşavanın Ukraynaya silah verməyəcəyini açıqlamışdı: “Biz artıq Ukraynaya silah vermirik, çünki öz ölkəmizi silahlandırmaq lazımdır”. Bu dəyişikliyə səbəb Ukraynadan Polşa bazarına taxıl tədarükü ilə bağlı Polşa-Ukrayna münaqişəsi olub. Problem hələ də həll olunmayıb. Lakin ilin sonunda parlament seçkilərindən sonra, mühafizəkar Moravetski hökumətinin daha liberal Donald Tuskun kabineti ilə əvəzlənməsi nəticəsində Polşa Ukraynaya yardım kursuna qayıtdı. Polşanın yeni seçilmiş Baş naziri bildirib ki, ölkə “bu müharibədə Ukraynaya kömək etmək üçün azad dünyanın, Qərb dünyasının birləşməsini səsli və qətiyyətlə müdafiə etməyə” davam edəcək. Yanvarın sonunda Tusk şəxsən Kiyevə səfər edib və Ukraynaya silahların alınması üçün kredit ayıracağını və birgə silah istehsalının yaradılması imkanlarını tapacağını vəd edib. Yanvarda elan edilmiş kreditdən başqa, Polşa Ukraynaya demək olar ki, heç bir maliyyə dəstəyi göstərməyib.

Böyük Britaniya: çox ambisiya, az şəffaflıq

Böyük Britaniya Ukraynaya vəd etdiyi yardımın həcminə görə Avropa ölkələri arasında ikinci yerdədir. İki il ərzində planlaşdırılan Britaniya dəstəyinin ümumi məbləği təxminən 15 milyard avro olaraq qiymətləndirilir.

Böyük Britaniya 2022-ci ildə 14 döyüş tankı və yüzlərlə uzaq mənzilli silahın Ukraynaya təhvil veriləcəyini elan edən ilk ölkə oldu. 2023-cü ilin aprelində o vaxtkı müdafiə naziri Ben Uolles 14 tankın hamısının Ukraynaya çatdırıldığını elan etdi. Həmin ilin yazında London uzun mənzilli silahların, o cümlədən açıqlanmayan sayda "Storm Shadow" qanadlı raketlərinin və məhvetmə radiusu 200 kilometrə qədər olan yüzlərlə döyüş pilotsuz təyyarəsinin tədarükünü açıqladı. 2023-cü ilin mayında Uolles "Storm Shadow"ların bir hissəsinin artıq çatdırıldığını və Ukrayna ordusu tərəfindən istifadə olunduğunu təsdiqlədi. Britaniya Parlamentinin ötən ilin iyul ayına aid hesabatında Ukraynanın yüz ədəd tank əleyhinə silah aldığını, o cümlədən "Storm Shadow"ların da paketə daxil olduğu bildirilirdi.

Britaniyanın avadanlıq tədarükü vədlərini yerinə yetirdiyini ölçmək çətindir, çünki London nadir hallarda tədarük edilən xüsusi avadanlığın miqdarını elan edir. Rəsmilər təhlükəsizlik baxımından bu cür suallara cavab verməkdən çəkinirlər. Bəzən söz verilən və təhvil verilən avadanlıqla bağlı məlumatlar uyğun gəlmir. Məsələn, yanvar ayında Britaniya Müdafiə Nazirliyinin rəsmisi “Ukraynaya minlərlə pilotsuz uçan aparatın çatdırıldığını” açıqlasa da, Britaniya parlamentinin 2023-cü ilin iyul ayına olan rəsmi hesabatında bu cür texnikanın sayı cəmi 200 ədəd göstərilib.

Ümumi həcmi 6 milyard avrodan çox olan maliyyə yardımının həcminə görə Böyük Britaniya Avropa ölkələri arasında mütləq liderə çevrilib. Halbuki, 2024-cü ilin əvvəlində Ukrayna vəd edilən maliyyənin üçdə birindən də azını almışdı.

Norveç: uzun uçan döyüşçülər

NATO üzvü olan, lakin Avropa Birliyinə üzv olmayan Norveç də Avropa ölkələri arasında Ukraynaya elan edilən yardım məbləğində lider mövqe tutur. Oslonun iki il ərzində göstərdiyi maliyyə, humanitar və hərbi yardımın ümumi təxmini həcmi 7 milyard avrodan bir qədər çox olub.

Norveç Ukraynanı əhəmiyyətli miqdarda ağır texnika ilə təmin etməyib, lakin 2022-ci ildə və 2023-cü ilin əvvəlində vəd edilən yardımın böyük hissəsi artıq alıcıya çatıb. Norveçin 2023-cü ilin martında Ukraynaya təhvil verəcəyini vəd etdiyi ən azı iki NASAMS hava hücumundan müdafiə sistemi məlumdur. Həmin ilin noyabrında Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski “Telegram” kanalında ölkənin hərbi ehtiyatlarının yeni NASAMS sistemləri ilə tamamlandığını elan etdi. 2023-cü ilin sonunda Norveç hökuməti Ukraynanı tez bir zamanda əlavə qeyri-müəyyən sayda NASAMS və onlar üçün komponentlərlə təmin edəcəyinə söz verdi, lakin 2024-cü ilin əvvəlində bu qurğular hələ Ukraynaya çatmamışdı.

Norveç həmçinin Ukraynaya vəd etdiyi 23 M109 özüyeriyən silahı, 8 “Leopard 2A4” tankını və 100 “Mistral” daşına bilən hava hücumundan müdafiə sistemini, habelə Almaniya və Danimarka ilə birlikdə vəd etdiyi 16 özüyeriyən “Zuzana 2” artilleriya sistemlərinin bir hissəsini Ukraynaya çatdırıb.

Qərb qırıcı təyyarələri Ukraynaya hərbi yardımın çox vacib komponentidir. İndiyə qədər Polşa və Slovakiyadan göndərilən yalnız sovet istehsalı olan qırıcıların verilməsi məlumdur. 2023-cü ilin avqustunda F-16 qırıcıları istehsal edən ABŞ bəzi Avropa ölkələrinə, xüsusilə Norveçə onların Ukraynaya çatdırılmasına icazə verib. Norveçin Baş naziri Jonas Gahr Store, "Biz ukraynalı pilotlara təlim keçmək və Ukraynanı Norveçin balansında olan iki F-16 qırıcısı ilə təmin etmək qərarına gəldik", - deyib. Ukrayna hələ də bu təyyarələri qəbul etməyib. 2024-cü il yanvarın əvvəlində Norveç Müdafiə Nazirliyi ukraynalı pilotların tezliklə Danimarkaya təlim üçün gedəcəklərini elan etdi. Bundan sonra təyyarələr Ukraynaya uçmalıdır. Mütəxəssislər hesab edir ki, Ukrayna ən yaxşı halda bu ilin yayında F-16 alacağını gözləyə bilər. "Ukrayna üçün F-16-nın istifadəsinə keçid, belə mürəkkəb avadanlıqların istifadəsi və saxlanmasının mürəkkəbliyini nəzərə alaraq, Qərb tərəfdaşlarından aldığı digər silahlara nisbətən daha uzun zaman alacaq", - “RAND Europe”-un baş tədqiqat direktoru Brayden Spruling mətbuata bildirib.

Norveç Kral Hərbi Hava Qüvvələri Akademiyasının dosenti Lars Peder Haqa deyir ki, hərtərəfli təlim olmadan F-16-lar döyüş bölgəsində hədəfə çevriləcək. Onun fikrincə, bu təlim təkcə Avropada deyil, Ukraynada da aparılmalıdır. “Ukraynada təyyarələrin qəbulu, mühafizəsi və saxlanması, habelə bununla bağlı əməliyyatların planlaşdırılması üçün infrastruktur yaratmaq lazımdır”, - Haqa izah edib.

İki illik müharibə ərzində Norveç dəfələrlə Ukraynaya ümumilikdə 3,5 milyard avro ekvivalentində əhəmiyyətli maliyyə dəstəyi paketləri elan edib. Bununla belə, Ukrayna Dəstək İzləyicisinin məlumatına görə, 2024-cü ilin əvvəlində bəyan edilmiş məbləğin yalnız 5%-i Kiyevə çatıb. Bu rəqəmlər Norveç tərəfindən Ukrayna üçün həyata keçirilən uzunmüddətli maliyyələşdirmə proqramları ilə əlaqələndirilə bilər. Onlardan bəziləri, məsələn, “Nansen” dəstək proqramı 2027-ci ilə qədər istifadəyə veriləcək.

Bir milyon mərmi və 50 milyard avro

“2024-cü ildə müharibənin ilkin mərhələlərində Ukraynaya daha az yardım göstərən Hollandiya və Danimarka sürətini xeyli artırıb. Söhbət, əsasən, 2024-cü ilin əvvəlinə qədər bu ölkələrin Ukraynaya tədarük etməli olduğu 40 F-16 qırıcısından gedir. Bununla belə, indi qırıcıların təhvil verilməsi üçün son tarix yayın ortalarına keçirilir”, - Danimarkanın “Berlingske” nəşri yazır. Danimarkanın Baş naziri Mette Frederiksenin dediyi kimi, ilkin plana görə təyyarələrin bir hissəsinin yalnız 2025-ci ildə təhvil verilməsi planlaşdırılırdı.

Çox əhəmiyyətli yardım göstərən Baltikyanı ölkələri də qeyd etmək lazımdır: Estoniya, Latviya və Litva öz ÜDM-lərinin 1%-dən çoxunu Ukraynaya ianə ediblər. Müqayisə üçün: Almaniya ÜDM-in 0,5%-i həcmində dəstək verib.

Çexiya Ukrayna üçün xaricdə 800 min mərmi tapıb Estoniyanın müdafiə naziri Hanno Pevkur 2024-cü ilin martına qədər Ukraynaya bir milyon artilleriya mərmisi tədarükü ilə bağlı ümumavropa təşəbbüsünün müəllifi olub. Estoniyanın Baş naziri Kaja Kallas qeyd edib ki, bu qədər mərmi göndərilməsi tez həyata keçirilməlidir və müharibənin gedişində dəyişiklik edə bilər. Lakin bu vəddən təxminən bir il sonra Aİ ölkələri Ukraynaya cəmi 300 mindən bir qədər çox mərmi ötürə bildilər. Yanvarın sonunda Avropa diplomatiyasının rəhbəri Josep Borrell problemi etiraf edib və Kiyevin 2024-cü ilin sonuna qədər bir milyondan çox mərmi alacağını bildirib.

Maliyyə yardımından danışarkən bütövlükdə Aİ-ni, yəni Avropa Komissiyasını və Avropa İnvestisiya Bankını qeyd etməmək olmaz. Onların payına Ukraynaya qrant və kredit şəklində elan edilmiş maliyyə dəstəyinin təxminən 77 milyard avrosu düşür. İndiyədək Ukrayna Aİ-dən təxminən 26 milyard avro alıb, lakin fevralın 1-də Aİ sammitində razılaşdırılan 50 milyarda yaxın yardımın əsas hissəsi dörd il ərzində Ukraynaya çatacaq.

Səhvlərin düzəldilməsi: “dinc dividendlər dövrünün” sonu

Ukraynaya ki il ərzində hərbi dəstək bir çox Avropa ölkələrinin resurslarını tədricən tükəndirib. Bu fikri NATO-nun hərbi komitəsinin rəhbəri admiral Rob Bauer deyib və o, Qərb ölkələrindəki silah ehtiyatlarının “lülənin dibinə” çatdığını bildirib.

“Beləliklə, müharibənin ilk aylarında Ukraynaya mühüm hərbi texnika və helikopter tədarük edən Polşa artıq yardım üçün daxili resurslarını tükəndirib”, - Jacek Taroczynski belə hesab edir. “Təxminən iki il davam edən müharibədən sonra Polşada Ukraynaya verilə bilən az sayda silah qalıb”, - ekspert qeyd edib.

Əksər Qərbi Avropa ölkələrində də vəziyyət yaxşı olmaya bilər. NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq problemi şərh edərək, alyans ölkələrini silah istehsalını aktiv şəkildə artırmağa çağırıb. "Biz öz resurslarımızı tükəndirməklə Rusiyaya kömək edirik və bu, məqsədəuyğun sxem deyil. Ona görə də biz istehsalı artırmalıyıq - təkcə Ukraynaya kömək etmək üçün deyil, həm də öz müdafiə qabiliyyətimizi gücləndirməliyik", - Stoltenberq 2023-ü ilin oktyabrında NATO forumunda deyib.

Müdafiə qabiliyyətini artırmaq üçün ilk növbədə müdafiə xərclərini artırmaq lazımdır. NATO ölkələri ötən ilin iyulunda Vilnüsdə keçirilən sammitdə buna razılaşıblar. Amma Avropa ölkələrinin əksəriyyəti sammitdə razılaşdırılmış ÜDM-in 2%-ni bu məqsədlər üçün hələ ki, xərcləyə bilmir. Məsələn, 2024-cü ildə Aİ ölkələri arasında Ukraynanın əsas hərbi və maliyyə donoru olan Almaniyanın 2 faizlik hədəfə çatmaq üçün 14 milyard avroya yaxın vəsaiti yox idi.

Rasim Əliyev