Əvvəllər şahları mədh etdiyimçün,
Dilim bulanmışdı çirkaba bütün
Böyük şair XƏQANİ
Tarixən formalaşmış şəraitə uyğun olaraq Azərbaycan mütəfəkkirləri əsasən ərəb və fars dillərində yazıb-yaratsalar da, bu dillər Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyətini, ənənələrini, dünyagörüşünü təzahür etdirən forma kimi çıxış edirdilər.
Əslində, polilinqvizm orta əsr Azərbaycan bədii və ictimai fikrinin beynəlmiləl mahiyyətini əks etdirən hadisələrdən biri sayılmalıdır. Fars dilində yazsalar da, xalqının real həyatı, onun ənənələri, dünyagörüşü ilə qırılmaz surətdə bağlı olan Nizami, Xəqani və başqaları məhz Azərbaycan ədəbiyyatının, fəlsəfi fikrinin yaradıcıları və nümayəndələridirlər.
Xaqani Şirvani dövlətinə aid olan Lahıcın Ximran kəndində anadan olmuşdur. Onu Həkim Əbdülməcd Məcdid ibn Adəm Sənai Qəznəvinin davamçısı hesab edərək adına tez-tez "Bedil" ("Xələf") sözü əlavə edilirdi. İbrahimin atası Əli Nəcər ibn Osman Şirvani dülgər, babası Osman isə toxucu idi. Osmanın atasının adı İbrahim idi. Onların hamısı yerli şirvanlılar idi. İbrahimin əmisi Ömər Kafiəddin atasının şərəfinə oğlunun adını Osman, qardaşı Əli Nəcər isə babasının şərəfinə oğlunun adını İbrahim qoyub.
Buna görə də şairin tam adı Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar ibn Osman ibn İbrahim Həqaiqi Həssanul-Əcəm Xaqani Şirvani idi.
Burada Həqaiqi, Həssanul-Əcəm və Xaqani onun təxəllüsü, Əfzələddin ləqəbi, Əbu Bədil kunyəsi və Şirvani mənsub olduğu yerin adı-nisbəsidir.
Xaqani Şirvani əslən bir oğuz türkü ailəsində doğulmuşdur. "Töhfətül-İraqeyn"də bununla bağlı yazır:
"Bir Əcəm türküyəm, dəricə deyən, yalvac tanıyanam, Tanrı istəyən"
Onun tanınmasında mühüm rolu Əbüləla Gəncəvi olub. Əbül-Əla Gəncədən idi və Şirvana, Şirvanşahlar sarayına gəlmişdi və gənc şairin istedadını görüb onun saray şairi olmasını təşkil etdi. Gənc şair Əbül-Əlanın təkidi ilə (başqa bir versiyaya görə isə Şirvanşah Mənuçöhrün özünün təkidi) ilə Xəzər türklərinin adətinə görə hökmdar - “Xaqan” tituluna bənzər XƏQANİ adın özünə götürür.
Xəqaninin məhşuruluğu I Axstianın dövrünə təsadüf edir. Onun şeirləri öz zərifliyi, ahəngdarlığı, səsliliyi və eyni zamanda o dövrün ənənəsinin tələb etdiyi kimi mətnin mürəkkəbliyi, söz oyunu, anlaşılması çətin olan eyhamları və elmi terminologiyası ilə seçilir.Onun şeirləri Şərqdə o qədər məhşur olur ki, Bağdad səfəri zamanı xəlifə əl-Müqtəfi ilə tanış olur. Xaqaniyə xəlifəyə fəxri katib vəzifəsi təklif olunur, o, nəzakətlə rədd edir və deyir :
"Mən özüm Günəşəm – niyə birdən ulduz olum?
Alınmış papaq mənim üçün şərəf deyil"
Şair 1159-cu ildə birlikdə Şamaxıya qayıtmış, 1160-cı ildə Xoya, daha sonra 1163/64-cü ildə Şirvanşahın səfiri kimi Həmədana səfər etmişdir. Şamaxıda Şirvanşaha qarşı sui-qəsd hazırlanırdı. Sui-qəsdçilər məhkəmənin 60 tanınmış simasını məhv etməyi planlaşdırırdılar. Onların arasında Xaqani və İmam Nasirəddin Bakuvi də var idi. Hiylədən xəbər tutan Xaqani Qarabağa qaçır. Xaqani Şirvani Şamaxıdakı saray mühitinin əzici təsirinə dözmür, Məkkəyə ziyarətə getdikdən sonra bir daha saraya qayıtmayaraq Təbrizdə məskən salır. Şairin həyatının son illəri çox ağır keçib. Onun çox sevdiyi ailə üzvləri – 20 yaşlı cavan oğlu, qızı və həyat yoldaşı bir-birinin ardınca vəfat edib. Qoca şair tamamilə tək qalıb və orada da 1199-cu ildə vəfat edib və Təbrizin "Şairlər qəbiristanlığı"nda dəfn edilib.
Böyük Nizami Gəncəlinin Xaqaninin ölümü ilə bağlı elegiya yazıb.
Xaqaninin zəngin ədəbi irsi 17 min beytlik lirik şeirlər divanı, "Töhfətul-İraqeyn" poemasından, bədii nəsrin maraqlı nümunələri olan 60 məktubdan ibarətdir. Divanındakı şeirlər qəsidə, qəzəl, mədhiyyə, mərsiyə, rübai və s. ibarətdir. Onun ictimai-fəlsəfi məzmunlu əsərlərinə "Şiniyyə" və "Mədain xərabələri" qəsidələri, "Həbsiyyə" şeirləri və "Töhfətul-İraqeyn" poeması daxildir.
Prof.Dr.Zaur Aliyev
TEREF