APA TV-nin “Səsli tarix” layihəsinin növbəti buraxılışı ən qədim inanc sistemi olan şamançılığa həsr olunub. Verilişdə şamanizmin kökləri, formaları, türk inanc sistemində şamançılığın yeri və rolu, şamanizmi rəsmi din olaraq qəbul etmiş dövlətlər, islamda şamançılıq izləri kimi məsələlərə aydınlıq gətirilib. Sizləri proqramın aparıcısı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Arxeologiya və etnoqrafiya kafedrasının dosenti Kərəm Məmmədlinin Dədə Qorqud irsində şamançılıq elementləri, şamanizmin əsas mərasimləri, bu sahədə aparılan tədqiqatlar barədə fikirləri ilə tanış olmağa dəvət edirik.

Şamançılıq: ən qədim inanc sistemi

Şamançılıq məsələsinə aydınlıq gətirmək üçün ilk növbədə dinin özünün yaranması məsələsinə və din tarixinə müraciət etmək lazımdır. Bununla bağlı iki cür baxış var: materialist və idealist. Materialistlər deyirlər ki, din insanın fiziki varlığının meydana çıxmasından sonra yaranan bir cərəyandır. Lakin ilahi nəzəriyyə tərəfdarları qeyd edirlər ki, din insanı yaradıb, yəni insanı yaradan ilahi varlıqdır. Materialistlər bəzən öz fikirlərindən çəkinməli olurlar. Çünki paleantropun (neandertal nəzərdə tutulur) özündə də dini inanclar olub. Yəni, materialistlərin qeyd etdiyi kimi, guya din “homo sapiens” yaranandan sonra meydana çıxıb fikri kökündən yanlışdır. Avropa ölkələrində, eləcə də Şərqi Avropada Latın dilində dinə “reliqiya” deyirlər. “Reliqiya” latın dilində “religiare” sözündən yaranıb, “əlaqə” deməkdir. Burada ilahi varlıqla insan arasındakı əlaqə nəzərdə tutulur. Dini inancların yaşı insanın yaşı qədər qədimdir. Primitiv, yaxud ibtidai adlandırdığımız dini inancları müxtəlif kateqoriyalara ayırırıq. Burada totemçilik, anemizm, fetişizm əsas götürülür, sonra isə astral kultlar, aqrar kultlar və s. gəlir. Bunların hansının daha öncə yaranması mübahisə obyektidir. İnsan ilk növbədə heyvanat aləmindən ayrılıb. “Totemizm” hindu dilindən tərcümədə “onun nəsli” deməkdir. Totemizm ayrı-ayrı insan qruplarının bu və ya digər heyvandan törəməsini nəzərdə tutan ibtidai din formasıdır. Fetişizm ayrı-ayrı material kultlara olan inancdır - büt, qaya parçası və s. Fetişizm portuqal dilində “fetişio” sözündən yaranıb, “kukla” deməkdir, yəni gəlincik. Anemizm isə “anema” ruh deməkdir, yəni ruhlara inama əsaslanır. Bunların hamısı kompleks şəkildə şamançılıqda birləşib.

Şamanlar: şeytanın qulluqçuları, yoxsa...

Bu kontekstdə bəzən dini formalardan üstün tutulan və bütün dinlərdə müşahidə edilən magiya anlayışına toxunmaq lazımdır. Təəssüf ki, magiya sözünü dilimizə dəqiq şəkildə tərcümə etmək mümkün deyil. Çünki onu cadugərlik kimi tərcümə etsək, onun türkəçarə dediyimiz müalicə magiyası mahiyyəti yaddan çıxmış olur. Eyni zamanda, şamanın mühüm funksiyalarından birini danışmamış olarıq. Şamançılıq lap ibtidai dövrlərdən yaranıb, hələ üst paleolit dövründən – “homo sapiens”in formalaşdığı dövrdən gələn din formasıdır. Şamanizm sözünün etimologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Məsələn, şamanizmi ilk dəfə Sibir xalqlarında tədqiq edən Novitski onları şeytanın qulluqçuları adlandırırdı. Sonrakı dövrdə Sibir xalqlarında şamanizmi Pallas araşdırmışdı. Lakin sonradan məlum oldu ki, bu inanc, nəinki Sibir xalqlarında, demək olar ki, Yer kürəsinin bütün hissələrinə yayılmış dini cərəyanıdır. Şamanizmə istər Amerikada, istər Afrikada, istər Avstraliya aborigenlərində, istərsə də Avrasiyanın bütün hissələrində rast gəlmək olar. Sadəcə, bəzi xalqlarda şamançılıq qədim dövrlərdən olub, sonradan əhəmiyyətini itirib, yaxud da təkmilləşib. Şamanizmin itməsi mümkün deyil. İslamda da şamançılığın müəyyən xüsusiyyətləri var. Avropa mərkəzçiləri şamanizmə sanskrit dilində “çaramana”, yəni rəqs edən mənasını verir.

Maqlar şamandırmı?

Türk alimlərindən Əbdülqadir İnan hesab edir ki, şaman sözü “qam” sözündən götürülüb. “Qam” o zaman ağsaqqal demək idi. Bu sahəni araşdırmış görkəmli alimlərdən Findeyzen və Eleade də onunla razılaşır, bu alimlər “qam” sözünü öncədən görə bilən insan kimi səciyyələndirir. Hətta Findeyzen daha dərinə gedərək deyir ki, Midiyada maqlar dediyimiz insanlar, əslində elə şamanlardır. Yəni, şamanlarla Midiya maqlarını bərabərləşdirir. Eyni zamanda qeyd edir ki, şamanların həyata keçirdiyi funksiyaları bəzən xalq üçün Midiyadakı maqlar həyata keçirirlər. Avropada şamançılığı çox zaman midiyaçılıq adlandırırlar. Bu da xüsusi tədqiqat obyekti olacaq mövzudur.

Ağ şaman, qara şaman, ağ molla, qara molla...

Şamanlar iki kateqoriyaya bölünürlər. Fikir verirsinizsə, dilimizdə belə bir deyim var: “Ağzını qara molla yusun”. Belə çıxır ki, mollanın ağı da, qarası da var. Bəs bu haradan gəlir? Bu, ilk növbədə, bir zamanlar əcdadlarımızın da pərəstiş etdiyi şamançılıqdan gələn ideyadır - ağ şaman və qara şaman. Qara şaman daha çox qarğış edən şamandırsa, ağ şaman dua edir, gələcəkdən xəbər verir. Hərçənd, bu xüsusiyyət qara şamanda da var. Sadəcə, ağ şaman Umay ana ilə, qara şaman isə Erliklə əlaqədə olan bir qüvvədir. Nəticədə, hər ikisi Tenqriyə, yəni Tanrıya bağlıdır. Tanrının funksiyaları haqqında danışanda, şaman demək olar ki, onun yer üzündəki təmsilçisi sayılır. Bir çox türk mətnlərindən görünür ki, məhz şamanlar fəaliyyətlərində Ürgən, Erlik və Umay ana obrazlarını canlandırırlar. Sanki qaranlıq dünya ilə işıqlı dünya arasındakı vasitəçi rolunu oynayırlar.

Dədə Qorqud şaman olub?

Kimlər şaman ola bilərdi? Məsələn, Eleade qeyd edir ki, şamanlar fiziki cəhətdən deyil, ruhi cəhətdən əsəbi olan, indiki dildə desək, “vergi verilən” insanlar ola bilərdilər. O şamanlar gələcəkdən xəbər verərdilər. Bu məqamda “Kitabi Dədə Qorqud”dan bir epizodu yada salmaq yerinə düşər. Dədə Qorqud necə təsvir edilir? “Haqdan dürlü xəbərlər söylərdi”. Aydın görünür ki, burada Dədə Qorqud obrazını islama uyğunlaşdırmaq cəhdi var. Əslində, söhbət Azərbaycan türklərindən gedirsə, bütün din tarixi mənbədə onların qədim inanclarını istiqamətlənməsində istənilən halda şamançılıq dayanır. Bugünkü mollanın funksiyasına baxaq - dua yazmaq, fala baxmaq… İslam dinində bunlar yoxdur. Bunlar şamançılıqdan gələn xüsusiyyətlərdir.
Şamançılıq bütün dini cərəyanların fövqündə duran bir fikir cərəyanıdır. Burada bütün ibtidai din formaları özünü yaşatmaqla yanaşı, üstəlik, şamançılığın özünün dünya dinlərinə transformasiyası məsələsi var. Burada təbii ki, etimologiya mühüm rol oynayır. Məsələn, “Kitabi Dədə Qorqud”da şaman kəlməsinə rast gəlinmir. Lakin bir epizodu yada salaq. Qazan xanın evini yağmalanandan sonra Qazan xanın öz yurduna qayıtması var. Və orada Qazan xanın dilindən deyilən bnir fikrə diqqət yetirək - “Qum qumlayım, quma yurdum”. Əslində isə, belədir: “Qam qamlayım, qama yurdum”. Qam müqəddəs, pak, saf mənasında işlənən bir termindir. Bizim dildə o “qam” formasında işlənir. Həmin söz bugünkü slavyan dillərində “kamlaniye” formasında işlənir. “Kamlaniye” həm cəzbə gətirmək, ekstaza gətirmək mənasını ifadə edir, eyni zamanda insanın ruhi vəziyyətini özünə qaytarmaq, yaxud dua etmək, bədəndən şər qüvvələri çıxarmaq mənasında işlənir. Bu söz də rus dilinə türk dillərindən keçib.

Ən qədim mərasimlər: Şamanın qurban verilməsi

Azərbaycan tarixinə diqqət yetirsək, ilk növbədə klassik mənada şaman kəlməsi işlənmir. Təbii ki, Midiya tarixi Azərbaycan tarixində böyük bir dövrü əhatə edir. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, Qərbi Avropada şamançılıq deyəndə elə midiyaçılıq başa düşülür. Hətta Midiyada mövcud olan 6 tayfadan biri olan maq tayfasını Findeyzen İsrail övladlarının “levi” tayfası ilə eyniləşdirir. Çünki yəhudilər içərisində levi tayfası dini inancların daşıyıcısı və icraçısı idisə, Şərqdə, yəni Midiyada isə bu funksiyanı maqlar yerinə yetirirdi. Azərbaycanda isə istər Eleade, istər Ru, istər Pallas, istər Nearadze tərəfindən təsvir edilən şaman obrazına biz ilk dəfə Strabonun “Coğrafiya” əsərində Albaniya ilə bağlı bir epizodda rast gəlirik. Orada belə bir yazı gedir ki, albanlar içərisində qut verilən, özündən cəzbə gələrək dürlü xəbərlər söyləyən insanlar xüsusi seçilirdi. Lakin qəribəsi budur ki, sonradan bu adam qurban verilərdi. Eyni mənzərəni Çin mənbələri Sibirdə təsvir edir. Deyilir ki, İmo adlı hökmdarın dövründə xüsusi bir adət vardı: az tayfasından olan adamların edamı. Maqlar və azlar arasında olan bağlılığın kompleks araşdırılmasına ehtiyac var. Əgər Sibirdə az tayfasından olan adamlar qurban verilirdisə, Albaniyada isə şaman qurban verilirdi. Əlini qurbanlıq şamana vurub üzünə sürtən adam guya gələcəkdə xoşbəxtlik tapacaqmış.

Azərbaycanda xristianlığın təqibinə məruz qalan şamançılıq sistemi

Lakin sonrakı dövrdə nəyi izləyirik? Təəssüf ki, rus dilində “çaradeyi”, “volxvı” şəklində yazılır. Musa Kalankaytuklunun (ona Musa Qalakəndli də deyirlər), yaxud Musa Kaqan Katvadzenin əsərində Aqoen kilsə məclisindən sonra (xristianlıq Albaniyada rəsmi din elan olunandan sonra) qeyri-xristianlar təqib edilməyə başlayanda, təqib edilənlər arasında tez-tez türkəçarə işinə baxanların, cadugərlərin öldürülməsi səhnəsinə rast gəlirik. Onları çayda boğurdular, edam edirdilər. Bu da onu göstərir ki, Albaniyada, yəni Şimali Azərbaycanda zorla olsa da, bu cərəyanın kökünü kəsmək mümkün olmayıb. Çünki şamançılıq yeni dinlərin içərisində transformasiya olundu və dövrümüzə qədər gəlib çıxıb.

Şamançılıq yalnız türk inanc sistemidir?

Şamançılığı yalnız türk xalqları ilə bağlamaq fikri ilə razı deyiləm. Çünki Avstraliyada da şamançılıq, onun izləri var. Şimali Amerika hinduları arasında da şamançılıq geniş yayılıb. Afrika qəbilələrində şamançılığın izləri var. Bu da ilk növbədə, ruha inamla, fetişizm, totemizm ilə bağlıdır. Çünki dini kitabı olmasa belə, şamançılıq ibtidai dinləri özündə ehtiva etdiyinə görə, bütün yer kürəsində şamançılığın izlərinə rast gəlmək mümkündür. Vaxtilə marksistlər tərəfindən belə bir fikir irəli sürülmüşdü ki, nə qədər ki, tək hökmdar yox idi, monoteist dinlər də yox idi. Bu, kökündən yanlış fikirdir. Bu fikir vaxtilə Engels tərəfindən irəli sürülüb. Şamanlar dövlət içərisində uyğunlaşa bilirdilər. Məsələn, Firdovsinin əsərində belə bir epizod var. İran ordusu Turan üzərinə yeriyərkən İran ordusunu qarşılayan dodaqları altında zümzümə edən, müəyyən daş parçaları atan, uzun saçlı, əllərində qaval tutan adamlarla rastlaşıblar. Onlar şamanlardır. Çin mənbələrində qeyd olunur ki, Çin ordusu hunlar üzərinə yürüş edərkən hunlar içərisindən 3 nəfər çıxdı, qaval çalıb qarğış etdi, göy tutuldu, ildırım Çin ordusunu darmadağın etdi. Daha müasir dövrə yaxınlaşdıqca ərəb mənbəsində yazılanlara görə, indiki Dərbəndə yaxın bir yerdə birdən qayanın içərisindən 2-3 nəfər çıxdı, üzlərini görə tutub, qarğış etdilər və ərəb ordusu dumanın içərisində itib, batdı. Burada şaman yurdun qoruyucusu funksiyasını yerinə yetirir.

3, 7, 40 mərasimi, ehsan vermək, qurban kəsmək: İslam dinində şamançılıq izləri

İslamın qəbulundan sonra isə Dədə Qorqudu şaman kimi də görə bilərik. Çünki o həm elinin ağsaqqalıdır, həm gələcəkdən dürlü xəbərlər söyləyir, həm insanlara ad verir. Dədə Qorqud bütün bu xüsusiyyətləri özündə cəmləyir. Sonrakı dastanlarda həmin şamanlar aşıqlara, ozanlara çevrildilər. Fikir vermisinizsə, həmin ozanlar bütün dastanlarda Tanrıdan qut alırlar, kiminlə evlənəcəkləri onlara ayin olur. Sufilikdəki ilahi eşq də şamançılıqdan süzülüb gəlib. Din heç zaman itmir. Uzun müddət xalqın ruhunda, qəlbində yaşadığı bir kompleksi hansısa yeni dinin qəbulu ilə silib atmaq mümkün deyil. İslam dinində, şamançılıqda olduğu kimi, elə məqamlar var ki, bir-birinə qovuşur. Məsələn, monoteizmdə Tenqri, burada isə Allah. Digər tərəfdən şamançılıq müəyyən xüsusiyyətləri İslama oturda bildi. Bunu xüsusilə, dəfn mərasimlərində görmək olar, məsələn, 3,7, 40, hətta indiki 52 də mərasimləri... Düzdür, o zaman bu funksional xarakter daşıyırdı. Bilirik ki, 3 gündən sonra üzdə tükün uzanması dayanır, 40 gündən sonra əzaların sümükdən ayrılması prosesi başlayır. Hətta o zaman İslamı yenicə qəbul etmiş Volqa bulqarları içərisində olmuş ərəb səyyahları qeyd edirlər ki, 3 gün sonra mütləq şaman (hərçənd, ona şaman yox, molla deyilirdi) gələrdi ki, “mən rəhmətliyi yuxumda gördüm, dedi ki, mənim atımı mənim dalımca göndərin” . Nə demək idi bu? Yəni, at kəsilib, aş bişirilib, ehsan verilməli idi və tayfa üzvləri dua etməli idilər ki, həmin atın ruhu həmin insana qovuşsun. Belə olarsa, o, uçmağa gedəcək. Uçmaq isə şaman etimologiyasında “İslamın cənnəti” deməkdir. Sonradan mal qurban verilməsi, ehsan verilməsi əslində şamançılıqdan gələn kompleksin bugünkü yaşantısıdır.

Atillanın, Çingiz xanın, Hülakü xanın dini - şamançılıq

Şamançılıq hansısa dövlətin dövlət dini olubmu? Bəli. Konkret dövrü götürək. Çingiz xan dövrü. İstər Çingiz xan, istərsə də ondan sonrakı dönəmlərdə ayrı-ayrı şahzadələr arasında fərqli dinlər yaransa da, onlar şamançılığa uyğunlaşmışdılar. Hətta belə bir epizod var ki, Çingiz xan İslam alimini dəvət edir və həmin alim ona uzun-uzadı tək Allah haqqında danışır. Və Çingiz xan ona belə cavab verir: “Siz Tenqrinin tək olduğunu indimi bildiniz? Bunu sübut etmək üçün bu qədər danışmağa nə ehtiyac vardı? Yaxud Hülakü xan. Hülakü xan da Yaxın Şərqə hücum edəndə təbii ki, istər islam, istər xristian, istərsə də yəhudi dininə mənsub insanlar onu öz tərəfinə çəkmək istəyirdilər. Xristianların elçiləri Qaraqoruma daha tez getmişdilər. Lakin Hülakü xandan soruşanda ki, sən hansı dinə üstünlük verirsən? O demişdi ki, bütün dinlər əlimdəki barmaqlar kimidir. Yəni, bir dini digərindən üstün tutmaq yox idi. Hərçənd, davranışları göstərirdi ki, o daha çox ortodoks islama qarşı yönəlmişdi, hər halda, Hülakü xan dinlər arasında o qədər də fərq qoymurdu. Onun inancı Tanrıya idi. Bəlkə də buna görə bir çox türk xalqları islamı asanlıqla qəbul etdilər. Çünki şamançılıqda da, islamda da tək Tanrı inancı var idi. Məsələn, Atillanın Ön Asiyaya gəlişi zamanı xristianlar onu xristianlığa dəvət etsələr də, o demişdi ki, “əgər sizin dini kitablarınızda tək Tenqri varsa, Allah təkdirsə, biz o dini qəbul edə bilərik”.

Şamanlar və sufilər

Şamançılığın sosial funksiyası var. B əs şamançılıq ayrı-ayrı sosial institutlar arasında necə əlaqə yaradırdı, bunu necə tənzimləyirdi? Məsələn, şamançılıqda çoxarvadlılıq o qədər də geniş yayılmayıb. Çünki deyilirdi ki, Tanrı təkdir, insanın da tək həyat yoldaşı olmalıdır. Bundan başqa, ata-oğul münasibətində Tenqri Allah idi. Bu gün dilimizdə qalıb. Belə bir deyim var: “Ata haqqı, Tanrı haqqıdır, ana haqqı Peyğəmbər haqqıdır”. İslam dinində bu yoxdur. Bu, şamançılıqdan gəlir. “Qurani-Kərim”in istənilən mənbəsində, heç bir ayə və ya surədə bununla rastlaşmaq mümkün deyil. Böyüklərə sayğı, kiçiklərə qayğı şamançılıqdan gəlir. İslam yaranandan sonra nə qədər fikir, təriqətlər meydana çıxsa da, onun daha təmiz daşıyıcıları sufilər oldu. Şah Babanın gözəl bir deyimi var: Şahın imanını iqrar edənlər qazilər, əxilər, abdallar oldu. Bunlar İslam dini qəbul edildikdən sonra, 9-cu əsrdən süzülüb gələn sufilərin davamçıları idilər. Sufilər də şamanlar kimi tərki-dünya idilər. Hər ikisinin dünya malında gözü yoxdur. İslamda vəqf sistemi olsa da, şamançılıqda bu yoxdur. Çünki şaman maddi varlıq haqqında düşünmür. Şaman mənəvi qidaya üstünlük verir. Eynilə, sufilərdəki kimi. Sufilər bahalı paltar belə geymirdilər. Bu cür paklığı, saflığı, müsəlman dindarlığında, öz dindaşlarını az qala qırğına göndərən xristianlarda belə görmürük.
TEREF.İNFO