Çingiz Sultansoy

I hissə

"Mühacir yazarlar" silsiləsindən

Hələ sovet vaxtı, 1970-80-ci illərdə o zaman sovet nəşrləri arasında mütərəqqi sayılan "Literaturnaya qazeta"da, rus dilində, Nazim Hikmət haqqında məqalədə onun 50-ci illərin müsahibəsindən bu parçanı da oxudum:

"Ağrı-acılardan, bəlalardan danışmaq, şikayətlənmək türk milli xarakterinə ziddir. Türk gənci .döyməyindən daha həvəslə danışar, nəinki döyülməyindən...".

Təxminən 40-50 il əvvəl diqqətlə oxuduğum məqalədən gətirdiyim sitatın ayrı-ayrı sözləri dəqiq olmaya bilər, məzmunu-mənası tam dəqiqdir.

Bu özəllik bir çox dünya xalqlarının gəncində var, təbii, amma bu fikir son 120 ilin, Türkiyə və Qarabağ olayları kontekstində ağlamaqla özünə dünyada müttəfiq qazanan xalqın milli mentaliteti və xarakteriylə tutuşduranda başqa bir, xüsusi məna və aktuallıq kəsb edir.

Nazim Hikmətin mübarizəylə dolu, həbs illəri, on səkkiz illik mühacirətindən, eşqlərlə, ayrılıqlarla, ayrılmalarla zəngin həyatından çox şey bilirik, lakin görkəmli hərbçi və dövlət xadimi, mütəfəkkir olan türk, alman, polyak babalarından, əməl və hünərlərindən xeyli az.

Şairin alman və polyak babaları İslamı qəbul edib Osmanlı dövlətinə qılınclarıyla xidmət ediblər. Ana babası, Konstanty Borzęcki o vaxt üç ölkə arasında bölünmüş Polşada doğulub, Avropada inqilablar ili sayılan 1848-ci ildə silahlı üsyanda iştirak edib, məğlub olandan sonra qaçıb Osmanlıya sığınıb, İslamı qəbul edib Mustafa Cəlaləddin adı götürüb, orduda xidmət zamanı şücaət göstərərək paşa rütbəsinə qədər yüksəlib.

Müharibə və döyüşlərdə keçən həyatın, hərbi xidmətin çətinlik və qayğıları ona türk ictimai-siyasi fikrinə önəmli töhfə vermiş, fransız dilində "Les Turcs anciens et modernes» - "Qədim və çağdaş türklər" kitabını yazmağa mane olmayıb, əksinə, həvəsləndirib.

Dövrünün hakim düşüncəsi səviyyəsində türklərin ali, Avropa xalqları kimi bir xalq olması sübut olunan və Türkiyənin ictimai-siyasi fikrinə böyük təsir göstərmiş bu kitabın Mustafa Kamal Atatürkə məxsus, səhifələrində Atatürkün əliylə xeyli qeyd yazılan nüsxəsi hazırda muzeydə saxlanılır.

Anasının başqa babası Lüdviq Karl Friedrix Detroy biz tərəflərdə, Almaniyada 1827-də anadan olub, Osmanlı üçün azsaylı uğurla nəticələn XIX əsr müharibələrindən Rusiyaya qarşı Krım müharibəsində (1853-1856) döyüşüb, briqada generalı - paşa rütbəsini alıb, Mehmed Əli paşa olub və növbəti, amma uğursuz rus-türk müharibəsində Bolqarıstanda osmanlı qoşunlarının komandanı olub.

Mənim yaşıdlarım, köhnə kişilər SSRİ-də tanınan bolqar "Şipka" siqaretini xatırlayar, yəqin? O dağın - siqaretin adı o 1877-78-ci illər müharibənin, rus-bolqar qoşununun türklər üzərində qələbəsinin xatirəsidir...

Mehmed Əli paşa isə Kosovada üsyan edən serblərə qarşı vuruşanda şəhid olub.

Nazim Hikmətin yüksək rütbəli osmanlı məmuru olan atası və babasından hələ ayrıca danışağam.

Türk qanından, təmizliyindən danışmağı xoşlayan dostlar, damarlarında alman, polyak qanıyla yanaşı, çərkəz və gürcü qanı, yəni dörd başqa qan axan, sizin təbirinizcə desəm, qanı bu dərəcədə "qarışıq" olan Nazim Hikmət əsil türk kişisi deyilmi? Azı üç babası bu dərəcədə passionar və döyüşkən, istedadlı olduğu qədər də üsyankar, qanı "qarışıq” şair o millətçi zəmanədə beynəlmiləlçi, hətta kommunist olmaya bilərdimi?

Evet, vatan xainiyim, siz vatanperverseniz, siz yurtseverseniz,
ben yurt xainiyim, ben vatan xainiyim.
Vatan çiftliklerinizse,
kasalarınızın ve çek defterlerinizin içindekilerse vatan,
vatan, şose boylarında gebermekse açlıktan,
vatan, soğukta it gibi titremek ve sıtmadan kıvranmaksa yazın,
fabrikalarınızda al kanımızı içmekse vatan,
... ben vatan xainiyim.

Unutmayaq ki, o zaman həyat sosializm və kommunizm idealarını hələ iflas etməmişdi, İkinci Dünya Müharibəsindən qalib çıxan SSRİ böyük rəğbətlə qarşılanırdı, adamcıl leninizm-stalinizm siyasəti və sovet ideologiyası hələ ifşa olunmamışdı, ifşasına az qalırdı – Sovet İttifaqının qərbdəki nüfuzuna son, ölümcül zərbəni də mühacir yazar, haqqında hələ yazacağım Nobel mükafatı laureatı Soljenitsın vurdu...

Hələlik isə böyük və qüdrətli sovet dövləti kommunist və beynəlmiləlçi, mühacir şairini bütün imkanlarıyla təbliğ edir, ustadın şeirləri, özü dediyi kimi, 30-40 dildə böyük tirajlarla yayılırdı. O illərdə Nazim Hikmətin Sovet İttifaqında və sosialist dövlətlərdə əfsanəvi şöhrəti vardı.
Onun qadınlarla macəraları haqqında hələ ayrıca yazacam, o başqa bir söhbətin mövzusudur.

O mavi gözlü bir devdi,
Minnacık bir qadın sevdi...

Atamın kitabxanasında Nazim Hikmətin Bolqariada, nəfis tərtibatla türk dilində çap edilmiş altı cildliyinin üç nüsxəsi vardı, görünür, atam qalanlarını tapıb ala bilməmişdi. Evdə olan yüzlərlə kitab arasında ən yaxşı kağızda, ən yüksək keyfiyyətlə çap olunmuş kitab Nazim Hikmətin bu üç cildi idi. Latın qrafikasıyla çətinlikə oxusam da cildlərdən birini varaqlayanda rastıma çıxan misralar məni sanki ovsunladı:

Yuxuda gördüm yari,
Açılmış məmələri...

Bu misralar yalnız dəliqanlı yeniyetmə olduğum üçün ovsunlamadı, yox - oxuduğum başqa gözəl, bizim şairlər belə məhrəm mətləbləri belə cəsarət və səmimiyyətlə, belə açıq yazmırdılar.

İyirmi il sonra Nazim Hikmətin əlimə keçən rus dilinə çevrilmiş "Yusif və Züleyxa" pyesində Yusifə aşiq olan fironun hərəmi Züleyxa qəlbində, bədənində ən məhrəm, hamının gizlətdiyi, dilə gətirə bilmədiyi duyğularını elə açıq, elə səmimi və gözəl deyir ki, yazanın qələminə heyran olmaya bilmirsən...

Aydın məsələdir ki, şairin cəsarəti yalnız kağızda, yalnız erotik mövzularda təzahür etmirdi, bu həyatından, özkeçmişindən bəlli. Amma belə cəsarətin hətta stalinizm dövründə, peşəkar və könüllü stukaçlarla dolu Moskvada Stalin haqqında tənqidi-kinayəli atmacalara da çatdığını biləndə yenə də heyrətlənirsən, tək istedad yox, belə cəsarət sahibinə pərəstiş etməyə bilmirsən.

Nazim Hikməti repressiyadan bir inanmadığı Allah, bir də bəxti, yəni yenə də Allah qoruyub saxlayıb.

En güzel deniz:
henüz gidilmemiş olanıdır.
En güzel çocuk:
henüz büyümedi.
En güzel günlerimiz:
henüz yaşamadıklarımız.
Ve sana söylemek istediğim en güzel söz:
henüz söylememiş olduğum sözdür...

Mühacirət Məhəmməd Əmin Rəsulzadə başda olmaqla neçə böyük qələm sahibinin taleyinə yazılıb? Oxuduğum, sevdiklərim – Viktor Hüqo, Aleksandr Soljenitsın, İvan Bunin, Nazim Hikmət, Almas İldırım, Mirzəbala Məmmədzadə; çox bəyəndiyim, saydıqlarım - Vladimir Nabokov, İosif Brodski, Vladislav Xodaseviç, Sergey Dovlatov.

Oxuduğum mühacir yazıçılar dəfələrlə çoxdur, amma Vasiliy Aksenov, Zinaida Gippius, Dmitri Merejkovskiy, Teffi və başqalarını nə qədər istedadlı olasalar da, elə də böyük saymıram.

Mühacirətdə İstanbul və sevgilisinin həsrətiylə yazılan məşhur şeiri də hələ cavanlığımda oxumuşdum. 24 il öncə isə, may ayında İstanbula qısa, amma yaddaqalan bir ezamiyyət zamanı iki böyük imperianın paytaxtı olmuş bu möhtəşəm şəhəri dolaşarkən, may havası ciyərlərimə, İstanbulun qədim və çağdaş ruhu, təkrarsız aurası qəlbimə dolarkən Gülhane parkına da baş çəkməyə bilməzdim - elə o şerə görə. Gözlədiyimə rəğmən qətiyyən cənnət bağı, heç olmasa qeyri-adi olmayan, sadəcə adi bir parkın böyük, qollu-budaqlı olsa da adidən adi ağaclarına dördgözlə baxırdım, sanki axtarıb tapacaqdım - şair hansını gözü önündə tutub yazıb bu şeri?

Başım köpük köpük bulut,
içim dışım deniz,
ben bir ceviz ağacıyım Gülhane parkında,
budak budak, şerham şerham ihtiyar bir ceviz.
Ne sen bunun farkındasın, ne polis farkında.
Ata-baba yurdum, bu gün ağlar qalan Naxçıvanda da qoza "ceviz" deyirlər...

2 000- 2 300 il öncə deyilən latın kəlamı var - "Güclü adama hər yer vətəndir. Cəsura da", cavanlıqda oxumuşdum. Doğrudur. Lakin Nazim Hikmət kimi güclü və cəsur, yalnız mühacirətdə, Moskvada layiq olduğu qiyməti alan, əsərləri çox dillərə tərcümə və böyük tirajlarla dərc edilən, pyesləri Moskvavə başqa paytaxtların teatrlarında tamaşaya qoyulan, çoxdan layiq olduğu şöhrətə sağlığında yalnız SSRİ-də çatan adamın da birinci vətəninin həsrətini çəkməsi təbiidir. "Həsrət” şerindəki kimi...

Dənizə dönmək istəyirəm!
Mavi aynasında suları:
boy verib görünmek istəyirəm!
Dənizə dönmək istəyirəm!

Gəmilər gedər aydın üfüqlərə, gəmilər gedər!
Gərgin bəyaz yelkənləri doldurmaz kədər.
Əlbət ömrüm gəmilərdə bir gün olsun növbətə yetər.
Və madam ki, bir gün ölüm mükəddər;
Bən sularda batan bir işıq kimi
sularda sönmək istiəyirəm!
Dənizə dönmək istəyirəm!
Dənizə dönmək istəyirəm!

Əbəs yerə deyil ki, sonuncu sevgilisi və xanımı Vera Tulyakovaya "Mühacirətin nə demək olduğunu təsəvvür də edə bilməzsən” demişdi.

Şairin bu son məhəbbəti, çox romantik Love Storysi də ayrıca söhbətin mövzusudur.

Ruhun şad olsun, Ustad!

Literaz.com