Sadəcə, onun sona çatdığını heç kim görməyib...

Sovet yazıçı fantastı İvan Yefremov bir dəfə demişdi: “Sivilizasiya müharibələrdən yox, əxlaqın itkisindən məhv olur”.

Kənardan baxanda hər şey qaydasındadır: qatarlar işləyir, mağazalar açıqdır, seriallar yayımlanır. Amma vicdan tərk edəndə, onunla birlikdə cəmiyyətin ruhu da yoxa çıxır. Narahatlıq həyatın bir hissəsinə, boşluq isə gündəlik normaya çevrilir.

Uruqvaylı yazıçı Eduardo Qaleanonun bir cümləsi də bu reallığı tam əks etdirir: “Dəfn mərasimi mərhumdan, toy sevgidən, görünüş isə ağıldan daha vacibdir”.

Cəmiyyət mahiyyəti deyil, görüntünü seçir. Həqiqət, dürüstlük, yaxşılıq söz kimi qalıb, ön planda isə artıq təsir yaratmaq uğrunda yarış gedir. Əsas odur ki, yaxşı görünəsən. Amerikalı kulturoloq Nil Postman da bu tendensiyanı vaxtında belə ifadə etmişdi: “Biz diktatura ilə yox, televizorla əsarətə alınmışıq”. İndi isə televizora internet və sosial şəbəkələr də əlavə olunub.

Bu gün hətta dünyanın sonu da yüksək keyfiyyətli montaj olunmuş şou kimi təqdim edilməlidir. Həqiqi ağrı belə, əgər onu bir videoya, paylaşıma çevirib “bəyənmə” toplamaq olmursa, qiymətsiz sayılır. Cəmiyyət artıq qorxmur, sadəcə darıxır. Və darıxmaq – tənəzzülə aparan ən rahat yoldur.

Arsızlıq dövrün dəbinə çevrilib
Əgər sən mehribansansa – istehza ilə qarşılanırsan. Kiməsə yazığın gəlirsə – zəifsən. İdeallara inanırsansa – sadəlövhsən. İndi arsızlıq intellekt əlaməti kimi qəbul olunur. Guya heç nəyə inanmayan insan “dünyanın necə işlədiyini” yaxşı bilir.

Yaxşı əməllər barədə danışanda insanlar istehzayla gülümsəyir. Dürüstlük, ədalət, sevgi kimi anlayışları ciddiyyətlə dilə gətirmək isə artıq qəribə görünür. Prinsiplər sadəcə vitrin üçündür: karyera, imic, reputasiya naminə. İçəridə isə boşluqdur.

Ofisdə şübhəli işə qoşulmaqdan imtina edən əməkdaşa idealist deyirlər. Zarafatla bildirirlər ki, “biznesin necə qurulduğundan xəbərin yoxdur”.

Duyğular gözəl sözlər və hazır sosial media şablonlarının arxasında gizlənir. Əsas – belə olmaq deyil, belə görünməkdir. “Düz olan nədir” sualı isə getdikcə daha az səslənir.

Təhsil: bilik, yoxsa sadəcə kağız?
Bunun təhsil ocaqlarına sirayət etməsi xüsusilə kədərlidir. Məktəblər və universitetlər bilik üçün yox, diplom üçün oxunan yerə çevrilib. İnkişaf deyil, sadəcə kağız üçün. Testlər məzmundan, ballar isə anlamdan daha önəmlidir.

Tələbə müəllimə deyir:
– “Heç olmasa, üç verin, diplom üçün lazımdır. Onsuz da dediklərinizi sabah unudacam”.
Və ya:
– “Mən işləyirəm, ailəm var… Heç olmasa bir az kömək etmək olmaz?”

Sanki qiymət bilik yox, sövdələşmə mövzusudur. Şagird maraqlı olanı yox, testdə çıxacaq mövzunu öyrənir. Onlayn kurslar isə hər şeyi “zəhmətsiz və sürətlə öyrənməyi” vəd edir. Əsas odur ki, tez olsun.

Tənqidi təfəkkür hazır cavablarla əvəz olunanda, düşünmək vərdişi yox olur. Gənclər düzgün cavabı əzbərləməyi düşünməkdən üstün tuturlar. Müəllim soruşur:
– “Azadlıq vacibdir, yoxsa təhlükəsizlik?”
Sinifdə səssizlik. Hamı cavabı bilir, amma izah edə bilmir. Çünki təfəkkür olmadan inkişaf mümkün deyil. Təhsil təkcə diplom deyil – bu, düşünmək, şübhə etmək və fərqləndirmək qabiliyyətidir.

Hər şey tamaşaya çevrilib
Bu gün səmimiyyət nadir tapılan dəyərdir. Dəbdə hamı kimi olmaq, hay-küy, “layk” dalğasıdır. Hətta ağrı da bu gün kontentdir. Kimsə faciə anında storisə yazır:
“Çox pisəm… Dəstək üçün abunə olun”.

Həqiqət uğrunda mübarizə də əhatə dairəsi bitən kimi dayanır. Pul gətirmirsə, deməli, aktual deyil. Ağrı da artıq imicin bir hissəsidir. Əsas odur ki, ekranda necə görünür. Danışmaq istəmirsənsə – sadəcə sus. Bu, məsuliyyətdən qaçmağın yeni rahat yoludur.

Müharibə belə fon ola bilər. Əgər Wi-Fi-ya və ya seriala mane olmursa,

Sivilizasiya çökməyib. Sadəcə hiss etməyi unutmuşuq.

Amma bu, hələ son deyil.
Arsızlıq maskasının altında çox vaxt məyusluq yatır. Laqeydliyin altında – yenidən inanıb yanıla bilmək qorxusu. İnsanlar hiss edir ki, nəsə qaydasında deyil. Bu isə o deməkdir ki, hələ də dəyişmək mümkündür.

– Gənc həkim saxta arayış imzalamaqdan imtina edir.
– Tələbə köçürmədən, öz beyni ilə imtahan verir, halbuki “hamı belə edir”.
– Müəllim yorulmur və düşünməyi öyrətməkdən vaz keçmir.

Bu pafos deyil. Bu seçimdir. Və bu seçimin dəyəri var.

Biz bir dövrün sonuna şahidlik edirik
Biz, köhnə nəsil, hələ də ümid edirik ki, sadə, amma vacib dəyərlər – vicdan, hörmət, mərhəmət və bilik marağı cəmiyyətə qayıdacaq. O dəyərlər ki, bizə təbii və daimi görünürdü.

Amma etiraf etmək məcburiyyətindəyik: bu dəyərlər indi öz evimizdə belə yadlaşır.

Dünya sürətlə dəyişir. Gənclər fərqli düşünür. Bəlkə də onlara bizim üçün vacib olan şeylər artıq lazım deyil. Yəqin ki, bu nə yaxşıdır, nə də pis. Sadəcə zaman belədir.

Gələcək necə olacaq – bilmirik. Bu dəyərlər geri dönəcəkmi? Çox güman, yox.
Amma kiminsə daxilində qalacaqsa – bəlkə bir gün onlar yenə dəyər qazanacaq.
Hamı üçün olmasa da, heç olmasa kim üçünsə.
Bəlkə də bu da olmayacaq. Biz illüziyalarla yaşamırıq.
Sadəcə sona qədər təslim olmuruq...
dr Fuad Rəsulov
pressklub