Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Fəlsəfə İnstitutunun direktoru İlham Məmmədzadə tolerantlıq, multikulturalizm, fəlsəfə mövzusunda Modern.az saytının suallarını cavablandırıb. Onunla müsahibəni təqdim edirik.

-İndi dediniz ki, multikulturalizmlə bağlı telekörpünün çəkilişindən gəlirsiniz. Bu tədbir haqqında qısa məlumat verin, sonra mən daha əhatəli cavab tələb edən suallar verəcəyəm.

-Bu gün (22 noyabrda) Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində telekörpü təşkil edilmişdi. Orada Belarus, Qazaxıstan, Moldova, Azərbaycan alimləri – mən və hörmətli Anna Bayramova iştirak edirdik. Telekörpünün mövzusu multukulturalizmlə bağlı idi. Bütün tərəflər öz təkliflərini və fikirlərini səsləndirdi. Sonra isə alimlərin hansı səpkidə əməkdaşlığı qurmaq imkanları müzakirə edildi. Mən bütün çıxışlara diqqətlə qulaq asdım. Mənim fikrimcə, Azərbaycanda multikulturalizm sahəsində çox böyük işlər görülür. Həm elmi, həm də siyasi müstəvidə. Azərbaycan prezidenti cənab İlham Əliyevin multikulturalizm siyasəti çox güclü əsaslarla həyata keçirilir.
Multikulturalizmin 2 aspekti var: xarici mədəniyyətlərin təsiri, onlara cavab vermək və ölkənin içərisindən gələn multikulturalizm. Çoxları hesab edir ki, multikulturalizm yalnız daxili siyasət və daxili münasibətlərlə bağlıdır. Mən isə düşünürəm ki, xarici mədəni təsirləri inkar etmək olmaz. Tədbirdə iştirak edən mütəxəssislər isə sanki siyasət və mədəniyyət münasibətlərini daha dərindən dərk etmirdilər. Mən belə başa düşdüm. Fikrimcə, siyasət və mədəniyyət sıx bağlıdır. Mədəniyyətdə mütləq siyasi xətt olmalıdır. Multikulturalizm bu xəttin əsas istiqamətlərindən biridir.

-Multikulturalizm və tolerantlıq bir-birinə yaxın anlayışlar olsa da, fərqlər də var. Əslində tolerantlıq biz başa düşdüyümüzdən dar çərçivədədir. Deyək ki, bir insan qarşı tərəfin ya da qeyri birinin fikrini qəbul etmir və ona düşüncələrinə görə nifrət edir. Amma imkanı yoxdur ki, xoşuna gəlmədiyi adama birbaşa müdaxilə etsin. Buna müdaxilə edə bilmir deyə, çəkilir bir kənara və özünün dözümlü olması obrazını yaradır. Ya da hüquq sisteminin qanunlarına görə müdaxilə etməkdən qorxur, çünki onun cəzalanmaq riski var. Məncə, bu, tolerantlıq yox, zərurətdən doğan bir yanaşmadır.

-Tolerantlıq çoxvariantlıdır. Düşünürəm ki, ölkədə sabitliyin olması üçün insanlarda qanunlara hörmət və onlara riayət etmək vacibdir. Bu, bəlkə də tolerantlığın əsasını təşkil etmir. Ancaq hansısa mənada sabitliyin təşkil olunmasında mühüm amildir. Sabitlik olmasa, aydındır ki, tolerantlıq da olmur. Sabitlik ən vacib məqamdır. Bəs tolerantlıq nədir? Tolerantlıq dözümlülük deməkdir. Dözümlülük isə odur ki, siz başqasının fikri ilə razı olmasanız da, onu eşitmək, dinləmək, dərk etmək istəyirsiniz. Bu, o deməkdir ki, tolerantlıq başqasını dərk etmək üçün yaxşı imkandır. Müəyyən mənada insanların dialoq səviyyəsini təşkil edir. Siz o birisini başa düşməsəniz, bu dialoq mümkün deyil. Həmçinin qarşı tərəf də sizi anlamalıdır. Buna görə də tolerantlıq ikitərəfli yoldur. Bir şeyi də qeyd etmək istəyirəm. Aydındır ki, tolerantlıq bir növ mədəni, intellektual adamların bir-birinə hörməti üzərində yaranır. Tanınmış fransız filosofu Volter deyib: “Mən sizinlə razı deyiləm, amma bütün gücümlə çalışacağam ki, öz fikrinizi səsləndirəsiniz”. Bir məqamı da qeyd etmək istəyirəm. Hamı bir-biri ilə razı olsaydı, bu zaman tolerantlıq nəyə lazım idi? Tolerantlıq insanlar bir-biri ilə razı olmayanda lazımdır. Ancaq bu da var ki, terroristlərlə nə tolerantlıq ola bilər?! Qanun burada öz sözünü deməlidir.

-Öz ölkəmiz haqqında sual verəcəyəm. Bütün Azərbaycan cəmiyyətini mulktikultural dəyərlər sistemində görmək mümkündürmü? Azərbaycanda, o cümlədən dünyanın hər yerində dözümlü insan da var, dözümsüz də. Azərbaycanın dövlət siyasəti tolerantlığa söykənir. Buna deyiləcək bir söz yoxdur. Amma cəmiyyətimiz özü necə, tolerantdırmı?

-Siyasətimiz düzgün aparılır, bu, aydındır. Ölkə başçısının siyasəti cəmiyyətdə sabitliyi saxlayır və inkişafı təmin edir. Bəs siz dediyiniz kimi, bizlər vətəndaş kimi tolerantıq ya yox? Bu, suala birmənalı cavab vermək çətindir. Ona görə ki, cəmiyyət özü də get-gedə mürəkkəbləşir. Artıq qədim cəmiyyət deyilik ki! Qədimlərdə kitab oxuyan az idi, onu dərk edən az idi. Hamının yerinə daha çox müəllimlər danışırdı. Maarifçilikdə müəllim əsasdır, başqaları isə ondan öyrənməlidir. Bugünkü gündə isə hamı öz fikirlərini, maraqlarını çatdırmaq istəyir. Bu da cəmiyyəti mürəkkəbləşdirir. Belə tendensiya təkcə Azərbaycanda yox, bütün dünyada baş verir. Nəzər yetirin, görün Avropa hansı proseslər gedir? Avropa çox mülayim cəmiyyətlər toplumudur. Ancaq bu gün Avropada millətçilik, sağçılıq güclənir.
Yaxın Şərqə baxın. Bəllidir ki, bu regiona müdaxilələr çoxdur. ABŞ başda olmaqla Qərb ölkələri Yaxın Şərqlə bağlı çox fəal siyasət aparırlar və bu məkanı sabitləşdirmirlər. Ancaq o biri tərəfdən də bu regionun özü bir-biri ilə döyüşdədir. Müxtəlif dini qruplaşmalar, mədəni-etnik qruplar bir-biri ilə müharibədədir. Hətta bir qrupun fərqli-fərqli münasibətləri var - onlar da bir-biri ilə döyüşür.
Azərbaycanda istər elmi, istərsə də, təhsil siyasəti elə aparılmalıdır ki, insanlar bir-birinə daha açıq olsunlar. Bir-birlərinə hörmət etsinlər, fərqləri qəbul etsinlər. Öyrəşməliyik ki, bu fərqlilik bizə çətinlik gətirməsin, əksinə bizi inkişafa aparsın. Elə fərqlər olur ki, problemlər yaradır, hətta bəzən dövlətləri də bölür. Amma elə fərqlər də olur ki, bu, inkişafa xidmət edir. Fərqlər inkişafa o zaman aparır ki, əxlaq, mədəniyyət, bilik keyfiyyətli olsun. İnsan nə qədər çox bilsə, o qədər dözümlü olar.

-Bu sualımın bəlkə də sizin sahənizə birbaşa aidiyyatı yoxdur. Ancaq sualı səsləndirmək istəyirəm. Bir zamanlar Azərbaycan televiziyalarında falçılar, ekstrasenslər çıxışlar edirdilər. Açığı deyək ki, onların ağzından çıxanlar kütlə şüuruna işləyir. Multikultural dəyərlər sferasında falçıların fikrinə yer verilməsi, onların ictimailəşdirilməsi düzgün bir şeydirmi?

-Telekanallarda, mətbuatda müəllimlərə, alimlərə, bilik daşıyıcılarına daha çox yer verilməlidir. İnkişaf etmiş ölkələrdə falçıların yeri elə də böyük deyil. Amma elə falçı olur ki, böyük nüfuz sahibi olur. O, adamları özünə çəkə bilir. Hesab edirəm ki, onların populyarlaşmasına yer vermək lazım deyil.

-Sualımın cavabını ala bilmədim. Yəni, falçılar multikultural dəyərlər sisteminə aid oluna bilməz?

-Mənim üçün düzü, falçılardan danışmaq bir az çətindir. Böyük təsirə malik olan insanlar var. Onlar həm də təhlükəli ola bilər. Falçılardan təhlükələr də ola bilər. Onların multikulturalizmə hansı aidiyyatının olmasını başa düşə bilmirəm. Bazar iqtisadiyyatındakı kütləvi mədəniyyətdə bilirik ki, falçılar bəzən böyük uğurlar əldə edirlər. Ancaq mən eşidib və görməmişəm ki, öz hörmətini saxlayan telekanallar onlara çox böyük yer versin. Falçıların öz yeri var: sarı mətbuat. Bəlkə belə mətbuatda falçıların yeri var. Amma sanballı media qurumlarında yox.

-Belə anladım ki, sualıma cavab vermək, bir qədər çətin oldu.

-Falçılara yer vermək düzgün deyil. Onlara geniş yer vermək cəmiyyətin səviyyəsini aşağı salır. Bilik, təhsil, mədəniyyət həmişə rasionallıqla bağlıdır. Biz çalışırıq ki, həmişə nəyisə bilək, dərk edək. Bu məsələdə falçılar heç zaman adama kömək edə bilməz.

-Bu günlərdə Dünya Fəlsəfə Günü oldu. Azərbaycan insanının fəlsəfi düşüncə qatında bir irəliləyiş varmı? Yoxsa hələ də, klassik Şərq fəlsəfəsi beyinlərimizdə hakimdir?

-Builki Fəlsəfə Günündə tanınmış Fransa filosofu və tarixçisi Fransua Jorjon, Livanın çox ağıllı filosof professoru Mahmud Heydər bizimlə birgə tədbirdə iştirak etdi. Açığını deyim ki, Livan filosofunun çıxışına çox heyran qaldım. O, Avropa filosofu Martin Haydeggerin fikirlərini Livanın multikulturalizm modeli ilə orijinal şəkildə bağladı. Fəlsəfə bir tərəfdən milli ruhda olur, digər tərəfdən isə universal bir elmdir. Onun böyük daşıyıcıları, konseptləri var. Onları bilmək və milli fəlsəfəni bu kontekstlə bağlamaq lazımdır. Livan professoru bunu çox gözəl şəkildə edə bildi.
Bizdə isə bu problem var. Azərbaycan filosoflarının bir qismi faktiki olaraq bir kontekstin filosoflarıdır. Ya Qərb fəlsəfəsi, ya da Şərq fəlsəfəsi. Burada onların zəifliyi var.
Fəlsəfənin böyük tarixi var. Bunun inkişafı həmişə birmənalı münasibətlərdə qurulub. Filosofların bir-biri ilə münasibətlərində.

-Dediniz ki, Livan professoru Haydeggerin fəlsəfəsini Livanın multikultiralizmi ilə bağladı. Mən də istərdim ki, siz Azərbaycan fəlsəfəsini hansısa düşüncə dahisi ilə bağlayasınız.

-Bu, mümkündür. Birincisi aydındır ki, Azərbaycan fəlsəfi fikrinin formalaşmasında qədim yunan filosoflarının – Aristotel və Platonun fikirləri mühüm rol oynayıb. Mən heç də onu demirəm ki, fəlsəfə Aristotel və Platonla kifayətlənib. Bu, belə deyil. Amma bütün fəlsəfələr Aristotel və Platona öz münasibətini açıqlayıb. Həmçinin Şərq fəlsəfəsi. Bəhmənyar, Nizami öz fikirlərində həmişə qədim yunan filosoflarının ideyaları ilə dialoq aparıblar. Bu gün də belədir.Qərb fəlsəfəsinə gəlincə. Aydındır ki, Azərbaycan Qərb deyil. Digər tərəfdən isə biz Qərb fəlsəfəsini inkar edə bilmərik. Müasir Qərb fəlsəfəsi deyəndə ilk olaraq Mişel Fuko gözümün önünə gəlir. Maraqlıdır ki, o, özünü filosof hesab etməyib. Amma ideyaları fəlsəfi idi. O, multikultural ideyalarını çox orijinal formada işləyib. Biz də çalışmalıyıq ki, multikulturalizmin tarixini əsaslarını görək. Faktiki olaraq söhbət həm ərəb fəlsəfəsindən, həm fars fəlsəfəsindən, həm də rus fəlsəfəsindən. Qərb fəlsəfəsinin isə öz yeri var.
Mirzə Fətəli Axundzadənin fəlsəfi əsərlərində Fransa fəlsəfəsi fikrinin izləri var. Bunu aydın görmək olur. Fəlsəfə o zaman zəngin olur ki, o açıq olsun və öz sözünü, maraqlarını ideyalarını çatdırsın. Həm də başqa fəlsəfələrin güclü tərəflərindən yararlansın.
Mişel Fuko “Maarifçilik nədir” sualını fəlsəfi mənada vermişdi. 1984-cü ildə Fuko kiçik bir məqalə yazıb. Amma onun səs-küyü çox oldu. Fuko filosof olmasını qəbul etməsə də, fəlsəfi ənənəyə çox yaxın idi.
Fəlsəfə hərtərəflidir. Amma dəqiq, ağıllı, rasional sual vermək də mühümdür.

-Mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda fəlsəfi cərəyan hələ də klassik Şərq fəlsəfi təfəkkürünün buxovlarından azad ola bilməyib. Bu mənada, biz Qərb fəlsəfi dəyərlər sisteminə inteqrasiya məsələsində maneə ilə rastlaşırıq. Belə düşünürəm ki, klassik Şərq fəlsəfəsi tarixi, mədəniyyəti öyrənmək baxımından çox vacibdir, amma onun qanunları artıq işləmir. Siz necə düşünürsünüz? Qərb mədəni və fəlsəfi dəyərlər aləminə tamamilə inteqrasiya ola biləcəyikmi?

-Çox dərin sualdır. Çalışacağam ki, konkret cavab verim. Sovet vaxtında da belə fikir var idi ki, SSRİ Qərbə çatmaq və onu üstələmək istəyir. Bu, faktiki olaraq o deməkdir ki, SSRİ də Avropa yolunu seçmişdi. Halbuki, Avropa ilə münasibətlərdə dərin mübahisəli mövzular da var idi. Biz son 200 ildə Avropanı üstün tutmuşuq, indi də bu yolla gedirik. Rus mədəniyyəti Azərbaycanın Avropa mədəniyyəti ilə əlaqə qurması, tanış olması üçün bir körpü idi.
1990-cı illərdə SSRİ-nin süqut etməsi ilə Frensis Fukuyama “Tarixin sonu” əsəri ciddi müzakirə olunmağa başladı. Hamı düşünürdü ki, qloballaşma başlayıb və bu qloballaşma Qərbləşməkdir. İndi isə görürük ki, bu, belə deyil. Biz inkişaf üçün qloballaşmada iştirak etməliyik. Digər tərəfdən isə öz identikliyimizi, mədəniyyətimiz də qoruyub saxlamalıyıq. Biz mədəni texnologiyaları, simaları mənimsəməliyik. Amma öz mədəniyyətimizi də itirməyək, onların arasında sintez yaradaq. Bu, o deməkdir ki, bizim identikliyimiz həmişə olacaq.
Keçmişdə belə bir fikir var idi ki, körpülər yalnız sivilizasiyalararası ölkələrdə, millətlərdə olur. Azərbaycanda da belə ölkədir. Qloballaşma dövründə isə faktiki olaraq hamı körpüdür. Məsələn, Almaniya, Fransa, İngiltərə. Fransa burada körpüdür. Ya da Almaniya Polşa, Rusiya. Burada Polşa körpüdür. Rusiya, Azərbaycan, Türkiyə, İran. Burada da Azərbaycan körpüdür.
Amma körpülər bir sivilizasiyanın arasında da olur. Məsələn, Türkiyə-İran arasında körpü rolunu kim oynayır? Sizi inandırıram ki, belə bir körpü var. Belə çıxır ki, qloballaşma ilə bütün dünya bir-biri ilə sıx bağlanır.

-Şərq fəlsəfəsində dini motivlər çox güclüdür. Qərbdə isə sonradan fərqli oldu. Məsələn, Nitsşe özünəqədərki düşüncə sistemini alt-üst etmişdi. Müasir fəlsəfədə dini motivlər, Allahın fəlsəfi mənada təbliğ və tərənnüm edilməsinə ehtiyac varmı? Yoxsa, fəlsəfə artıq bu klassik ənənədən qurtarıb tam yeni model ortaya qoymalıdır?

-Fəlsəfə rəngarəng fenomendir. Gözəl dini fəlsəfə də ola bilər. Orta əsrlərin müsəlman filosoflarından misal çəkə bilərik: Əl-Qəzali filosof kimi çox dərindir. Amma o da var ki, onun fikirləri ziddiyyətlər ortaya çıxarıb, mübahisələrə səbəb olub.
Avropada da çox gözəl xristian filosofları olub. Bəs bu gün dini filosoflar ola bilər ya yox? İndiki şəraitdə məncə, güclü dini filosof az da olsa qalmalıdır. Amma ad çəkməyə çətinlik çəkirəm. Aydındır ki, 200 il Avropa fəlsəfəsində bir növ rasional şüur iştirak edirdi. Gözəl əsərlər də bu səpkidə yazılıb. Ancaq bu, o demək deyil ki, sabah daha dərin dini filosof ortaya çıxmasın. Bunu inkar etmək çətindir. Fəlsəfə və din arasında maraqlı münasibətləri öyrənmək mütləq lazımdır. Özü də fərqi yoxdur ki, bunu dini, ya da rasional filosof öyrənir. Əsas odur ki, öyrənmək lazımdır. Heyf ki, din filosofları nadir hallarda əhatəliliyə üstünlük verirlər. Din filosofları istəyirlər ki, elm dinə məğlub olsun. Bu, məni narahat edir. Mən isə istəyirəm ki, dinlə elm arasında vəhdət, çoxaspektli münasibətlər olsun.
Söhbət ondan getmir ki, filosof Allaha inanır ya yox. Söhbət onun dini öyrənib-öyrənməməyindən gedir. Öyrənərkən özünə sual qoyurmu? Ya da qəbul edir ki, hər şey yuxarıdan aydındır və həqiqət birdir. Və o, yalnız bu həqiqətə çatmalıdır. Bu məsələdə suallar qoymaq və onları təhlil etmək daha vacibdir.

-Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev bu yaxınlarda multikulturalizm haqqında geniş həcmli məqalə də yazmışdı. Ramiz Mehdiyev həm də filosofdur. Sualım isə belə olacaq: Deyə bilərikmi ki, Azərbaycanda Ramiz Mehdiyev fəlsəfi məktəbi var?

-Maraqlı sualdır. Birincisi qeyd edim ki, hörmətli akademikimiz Ramiz Mehdiyevin məqaləsi çox dərindir. Hətta bu məqalə haqqında bir məqalə də yazmışam. Qeyd etmişəm ki, Ramiz müəllimin məqaləsi təkcə multikulturalizmlə bağlı deyil. Bu, bütövlükdə Azərbaycan siyasətinin mahiyyətini və fəlsəfəsini açan bir məqalədir. Cənab Ramiz Mehdiyev faktiki olaraq dünyanın gedişini proqnozlaşdırır. Ramiz müəllim, müasir siyasətin 3 məqamını çox yaxşı qeyd edir. Birincisi, müasir siyasətdə güclü liderin yeri var. İkinci məqam: humanitar, multikultural problemlər həll olunmasa, hər dövlət böyük təhlükə ilə üz-üzə qala bilər. Bu da vacib bir məsələdir.
Üçüncü məqam isə Azərbaycandakı multikultural sistemlə bağlıdır. Burada Azərbaycan-Ermənistan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, sivil siyasət və ikili standartlardan söz açılır.
Şəxsən mən Ramiz müəllimin əsərlərini həmişə izləyirəm, oxuyuram, təhlil edirəm. Onun əsərləri mənim fikirlərimə, yazılarıma çox böyük təsir edir. Ramiz müəllimin mənimlə bərabər Azərbaycan filosoflarına təsiri çox böyükdür. Başqa cür də ola bilməz. Mən Ramiz Mehdiyev kimi ikinci bir Azərbaycan filosofu tanımıram ki, aktual problemləri dərin təhlil etsin. Eyni zamanda elə yazır ki, onu hamı dərk edə bilir. Bəlkə də biz hamımız Ramiz Mehdiyev məktəbinin filosoflarıyıq.