Teleqraf.com Ərciyəs Universitetinin professoru, ermənişünas alim Qafar Çaxmaqlı ilə müsahibəni təqdim edir.

– Qafar müəllim, indi Türkiyədə yaşayırsınız?

– Bəli...

– Ailənizdə birlikdə?

– Hə, ailəmlə buradayam.

– Orda dolanışıq yaxşıdırmı?

– Azərbaycandakından, əlbəttə, yaxşıdır.

– Maaş yüksəkdir, yoxsa ucuzluqdur?

– Bəzi şeylər Bakı ilə müqayisədə ucuzdur, bəzi şeylər baha. Məsələn, bu gün benzin bahalaşdı.

– Necə bahalaşdı?

– Litri bizim pulla 2.70 oldu.

– Bəs Türkiyədə işlədiyiniz Ərciyəs Universitetinin Bakı Dövlət Universiteti ilə fərqi ancaq maaşdadırmı?

– Mən Ərciyəs Universitetində professor maaşı alıram... Amma bu iki universitet arasında fərq çoxdur, təkcə maaşda deyil.

– Məsələn, hansı fərqlərdən danışa bilərsiniz?

– Necə izah edim, bilmirəm... Əsas odur ki, burda sənin başının üstündə ağalıq edən yoxdur.

– Ərciyəs Universitetində nə işlə məşğuldunuz? Təkcə dərs deyirsiniz?

– Mənim işim təkcə dərs deməkdən və erməni dilini bilən mütəxəssislər hazırlamaqdan ibarət deyil. Burada erməni məsələsilə bağlı ən müxtəlif səviyyələrdə görüşlərim olur. Universitetimiz Türkiyənin 3-cü araşdırma universitei olduğundan araşdırmalara çox önəm verilir. Və bu araşdırmaları faydalı bir xəttə çıxarmaq üçün şərait var. Məsələn, keçən ay iki yerdə beynəlxalq konfranslara qatılb bilgilərimi akademik camiyəyə çatdıra bilmişəm. Bu ay da çox önəmli iki tədbirə dəvətliyəm. Bildiyim, həvəslə ortaya qoyduğum işləri görmək fürsətim var. Sanmıram ki, Azərbaycada bu işləri görmək imkanım olsun.

– Siz hazırda Bakı Dövlət Universitetində də işləyirsiniz?

– Yox, işləmirəm. Yadındadırsa, orada bir Erməni Araşdırmaları Mərkəzi elan etdik. Amma sonra Türkiyədən dəvət aldım. Gəldim buraya.

– Bir şey maraqlıdır, Azərbaycanda Türkiyəni böyük qardaş kimi görürlər. Bəs Türkiyə cəmiyyətində də bizə eyni səmimi münasibət bəslənilirmi?

– Əlbəttə... Qardaşın böyüyü-kiçiyi olur, amma bunu bütöv bir xalqa aid etmək olmaz. Biz, Türkiyəni öndə olan və bəzən də öz dayağımız sayırıq, bunda da haqlıyıq. Çünki Türkiyə həqiqətən böyük dövlətdir, zəngin dövlətçilik ənənələri var. Bu mənada güvənli bir dövlət kimi görməkdə qəbahət yoxdur. Amma hansısa coğrafiyada yaşayan türkə ikinci sort türk kimi baxılması qəbuledilməzdir. Türkiyədə Azərbaycana gerçək anlamda çox böyük sevgi var. Mən burada yaşayan adam kimi bunu hər addımda hiss etmişəm. Başqa cür də təsəvvür etmirəm. Ola bilər ki, bir Azərbaycan türkü ilə burada yaşayanın problemləri olsun. Pis münasibət görülsün. Bu hal tək-tük ola bilər. Qaradaşlar arasında da belə şeylər olur. Bir də ki, böyük qardaş ifadəsi sovet vaxtından qalan məsələdir. Ondan imtina etmək lazımdır...

– Deputat Araz Əlizadə deyir ki, azərbaycanlılar Rusiyada pul qazana bilir, amma Türkiyədə yox. Siz də belə bir şey müşahidə etmisinizmi?

– İndi heç Rusiyada da qazana bilmirlər. SSRİ dağılandan sonra bu ölkədə - yəni Rusiyada alver imkanları, biznes qurmaq asan idi. İndi bildiyimə görə, Rusiyada imkanlar məhdudlaşdırılıb. Yəni dövlət bəzi boşluqları doldurub, Amma yenə Rusiya yeni dəyərləri mənimsəmədiyinə və bizimkilər bu ölkəyə daha yaxşı bələd olduqlarına görə burada baş çıxara bilirlər.

Türkiyə isə oturuşmuş, sərt qanunları olan bir ölkədir. Burada birdən-birə milyoner olmaq nəinki bir xariciyə, heç Türkiyə vətəndaşına belə müyəssər olmaz. Onun yerinə dövlət zənginləşir. Araz Əlizadə tərəfli davranır. Onun belə müqayisə aparması da rusofilliyindən irəli gəlir. Dəfələrlə gördük ki, o adamda türk sevgisi hətta erməni sevgisindən azdır. O, özünü nə istəsən sayır, amma türk yox. Beləsinin fikrini şərh etmək də doğru deyil.

– Qafar müəllim, bütün cəmiyyətlərdə ziyalının missiyası eynidirmi?

– Xeyr. Deyim ki, bütün cəmiyyətlərdə ziyalının missiyası eyni ola bilməz. O həmin cəmiyyətin nə dərəcədə sağlam və demokratik olmasından asılıdır. İkincisi, ziyalı missiyası deyilən bir şey yoxdur. O keçən əsrdə idi, daha çox dövləti olmayan, hansısa milli kimliyi təhlükə altında olan millətlər güvən yeri kimi oxumuş adamları önə çıxarırdılar. Onlar da müəyyən işləri görməyi özlərinin ziyalı vəzifəsi sayırdı. İndi keçən əsrin ilk onillikləri ilə bu günü müqayisə etmək mümkünd deyil. İndi bizim dövlətimiz var və onun qurumları o zaman ziyalının üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirməyə borcludur. Ziyalı cəmiyyətin fəal fərdi olduğundan vacib bildiyi məsələləri önə çıxarmalıdır. Ziyalı cəmiyyətin nüfuzlu təbəqəsi kimi bunları etməsə, o cəmiyyət və onun ziyalı təbəqəsi demək zəifdir, ya da sağlam deyil.

– Daha konkret danışaq. Sizcə, bu gün Azərbaycan ziyalısının missiyası nə olmalıdır?

– Azərbaycan ziyalısı üzərinə müəyyən görəv almalıdır. Hansı sahədə çalışmasından asılı olmayaraq, Azərbaycanın həll etməkdə çətinlik çəkdiyi məsələlərin üzərinə getməlidir. Bəzən müxalif mövqedə durmalıdır. İndiki anda bizim ən böyük problemimiz nədir? Deyək ki, Qarabağın işğaldan azad edilməsidir, ziyalı bütün enerjisini bu işin reallaşmasına verməlidir. Əlbəttə, başqa problemlərimiz də var. Onlar da zialılarımızı narahat etməlidir.

– Dediniz ki, ziyalı bəzən müxalif olmalıdır. Sizə elə gəlmirmi ki, bəzən yox, hər zaman müxalif olmalıdır?

– Elə mən dediklərim də odur ki, bu konularda müxaliflik olmalıdır. Bəli, özü də hər zaman! Qarabağın indiki halda işğal altında olması ona təsir etmirsə və səsini ucaltmırsa, demək, o, ziyalı deyil.

– Məsələn, ziyalı Qarabağla bağlı nə edə bilər? Qarabağ siyasi bir məsələdir. Ziyalı burada nə kimi rol oynaya bilər?

– Çox şey edə bilər. Onları sıralasaq, uzun bir söbər alınar. Ziyalı dövlətdən tələblər etməlidir. Mən Ermənistan cəmiyyətinə bələdəm. Onlar bu məsələnin gündəmdə qalması üçün hər şey edirlər. Bugünə qədər məsələnin bu vəziyyətdə qalmasına erməni cəmiyyətinin rolu səbəb olub. Cəmiyyətdə bir etiraz instinkti yaratmaq üçün ziyalıların üzərinə çox vəzifə düşür. Bunu nə dərəcədə yerinə yetirib-yetirməmək ayrı mövzudur.

Siz istəyirsiniz bir sorğu aparın, görün bizim ziyalılar aparılan danışıqlar prosesindən nə dərəcədə xəbərdardırlar. Hər şeyi siyasi hakimiyyətin üzərinə yıxmaq nə dərəcədə doğrudur?

– Qafar müəllim, Türkiyədə ermənilər çoxdurmu?

– Burada 70 min erməni yaşayır. Bir o qədər də erməni qaçaq olaraq çalışanlar var.

– Fəaldırlarmı?

– Türkiyədəki ermənilər həm siyasi həyatda, həm də digər yerlərdə fəaldırlar. Deyim ki, bəlkə də bizdən daha fəaldırlar. Parlamentdə üç millət vəkilləri var.

– Konkret Ermənistanla bağlı təbliğat aparırlar?

– Əlbəttə... Qəzetləri var, saytları var, parlamentdə adamları var. "Erməni soyqırımı" deyilən o provakasya ilə bağlı Karo Paylan adlı millət vəkili məsələ qaldıra bilir, TV-lərdə müzakirələrə qatıla bilirlər və s.

– Tez-tez bir fikir səslənir ki, Ermənistanin keçmiş prezidenti Ter- Petrosyan Köçəryan və Sərksiyanla müqayisədə müsbət xüsusiyyətlərinə görə çox fərqlənirmiş. Siz necə bilirsiniz?

– Ter-Petrosyan bəzi etiraflarda bulundu və onun bir müsahibəsini mən tərcümə edib göndərdim, Azərbaycanda yayınlandı. Dedi ki, biz işğalçılıq etmişik və bu torpaqları nə qədər tez qaytarsaq, o qədər xeyirimizə olar. Ümumiyyətlə, mən onların heç birində müsbət bir şey görmürəm. Köçəryan və Sərkisyan isə erməni şovinistləridir. Onların Andranikdən və Melkonyandan heç bir fərqi yoxdur. Hər ikisi Rusiyanın təyinatı olduğundan tapşırıq yerinə yetirirlər.

– Melkonyan dediniz, bir sual ağlıma gəldi. Onun başını, əslində, İbad Hüseynovun kəsməməsi ilə bağlı iddialar var. Siz bu barədə hansı fikirdəsiniz?

– Ermənilərin bu mövzuda çoxlu yazıları və hətta onun dəfn mərasimindən videoları var. O videoda açıq görünür ki, Melkonyanın başı yerindədir. Düzü, bu bir düzməcə də ola bilər. Amma Azərbaycanda da onun başını İbadın kəsməməsi ilə bağlı iddialar var. Lakin bu əsas deyil, əsas odur ki, bu qanlı terrorçu məhv edilib. Bunu müzakiryə qoymaq, bir-birini ittiham etməyin tərəfdarı deyiləm. İbadı da şəxsən tanıyıram. Yaxşı kəşfiyatçı olub. Xidmətləri də yox deyildir. Türkiyədə, Kırşehirdə adına küçə verilib, Ankarada onun adına park var. Olsun. Amma əgər İbad həqiqətən onun başını kəsməyibsə və bundan yola çıxaraq saxtakarlıq edirsə, bu yolverilməzdir.

– İbadla bağlı danışanda hiss olunur ki, onun Melkonyanın başını kəsməyinə inanmırsınız...

– Dedim axı, görüntü var və başı yerindədir. İbadın Melkonyanın başını kəsmədiyini dilə gətirənlərdən biri mən olmuşam. Amma mənim üçün bu indi çox da prinsipial əhəmiyyət daşımır. İkinci tərəfdən mən istəməzdim ki, ermənilərin əlinə bir az öncə danışdığımız saxtakar bəhanəsini verək.

Baxın, Zori Balayanla bağlı birisi çıxır AzTV-yə və deyir ki, o, bir kitab yazıb və adını da "Ruhumuzun qidası" qoyub. Və orada bir uşağın dərisini soyur... Balayan da gedir xarici ölkələrə saysız sayda konfranslar keçirir və deyir ki, o kitabın üz qabığını kim mənə göstərsə, mən ona bir milyon dollar verirəm. Belə ucuz təbliğat təəssüf ki, bizim zərərimizə işləyir. Zori Balayanın cinayətkar olduğu ilə bağlı məgər bizim əlimizdə faktlar yoxdurmu ki, belə yalan və ucuz təbliğata yer veririk?

– Maraqlıdır, siz araşdırmalarınızı düşmənçilik hissi ilə aparırsınız, yoxsa yalnız alim soyuqqanlılığı, alim məntiqi ilə?

– Əlbəttə, erməniləri yaxşı tanıdığımdan və onların bizə etdiklərini yaxşı bildiyimdən bir insan olaraq bir az aqressiv yanaşmalı oluram. Amma tarix elmi yalanı sevmir. Əgər hənsı məsələdə obyektiv olmasan, sənin dediklərinin və yazdıqlarını təsir gücü olmaz. Biz bir çox məsələrdə haqlı tərəfiksə, nə üçün gerçək yöndən yanaşmamalıyıq? Mən də çalışıram ki, bu məsələlərdə tərəfsiz yanaşma sərgiləyim.

Əlbəttə, araşdırmaların həm də bir propaqanda yönü var. Sənin hər hansı fəaliyyətin təbliğat üçündürsə, onda elmi dəlilləri bu istiqamətə yönəltməlisən. Məsələn, son tədbirlərin birində mən Anastas Mikoyanın Sovet hökümətinin ilk illərində fəaliyyəti ilə bağlı fikirlər səsləndirdim. Tam obyektiv. İndi onun "tam məxfi" qrifi ilə yazışmaları ortaya çıxıb. Bir çox məsələlərdə ermənilərin haqssız olduqlarını iddia edib. Və ermənilər onun İrəvandakı heykəlini yıxmaq istəyirlər. Nədən biz faktlardan təbliğatımızda istifadə etməyək? Ermənilərin verdikləri açıqlamaları dəyərləndirməliyik. Axı bu bir ideoloji müharibədir.

Keçənlərdə bir filmdə Ermənistanın ilk baş naziri Kaçaznuninin etiraflarını ermənicə səsləndirdim. Türkiyədə çıxan "Erməni düşüncə sistemi və ideolojiləri" adlı kitabımda da tam obyektivlik sərgilədiyimi düşünürəm.

– Ermənistanda da azərbaycanşünas alimlər varmı?

– Əlbəttə, var. Onların Elmlər Akademiyasında xüsusi şöbə var. Orada çalışanların işlərini izləyirəm. Arada polemikalarımız da olur. İrəvan Dövlət Universitetində Türkiyə və Azərbaycanla bağlı kafedralar var. Son illər Osmanlışünaslıq kafedrası da açıblar, orda 100-ə yaxın tələbə təhsil alır. Onlar bu işə bizdən fərqli olaraq çox böyük önəm verirlər. Bundan başqa guya müstəqil fəaliyyət göstərən araşdırma mərkəzləri var. Hər gün bizlərə nifrət püskürməkdədirlər. Bir də ki, onların türk dili və Azərbaycan dili ilə bağlı problemi yoxdur.

– Necə yəni?

– Probemləri yoxdur o mənada ki, yəni, bizim dilimizi bilənlər çoxdur, həm də bu sahədə yeni adamlar yetişdirmək qayğısına qalırlar. Alim cameəsi də dilimizi bilir və bizi çox yaxşı izləyirlər. Mən bunu onları saytlarına baxarkən də görürəm...

– Qafar müəllim, İqrar Əliyevi bir tarixçi kimi necə qəbul edirsiniz?

– Ciddi tarixçidir. Alim kimi özünü elmə fəda edən birisi idi. Amma ideolojisi yanlış idi. Bizlərə mənsub olmadığından türklərlə bağlı, Azərbaycanın türk kimliyi ilə bağlı çox böyük yanlışlıqlara yol vermişdi. Hələ də Azərbaycan tarixinin doğru-dürüst, elmi baxımdan ortaya qoyulmamasının, yenidən yazılmasında bir çox problemlərin ortaya çıxmasının səbəbkarlarından biridir.

– İqrar Əliyev bizim türk kimliyimizlə bağlı nə deyirdi və bunu necə əsaslandırırdı?

– O, daha çox Azərbaycanda fars hakimiyyətinin və farsların əsas rolu olduğunu iddia edirdi. Bu barədə daha geniş danışmaq üçün əlimdə hal-hazırda qaynaq yoxdur, ona görə də dediklərim elmi olmaz...

– Maraqlıdır, ortaq türk dilinin yaradılması sizin üçün nə qədər real görünür? Yoxsa mümkün deyil?

– Dil elə bir məsələdir ki, onu hər hansı qərara tabe edərək yaratmaq mümkün deyil, bütün xalqların həyatında dil təbii bir proses olaraq meydana gəlir. Dildə müəyyən reformlar etmək olar. Amma yeni ortaq dil yaratmaq mümkün olmaz.

– Ortaq dil yox, bir ünsiyyət dili yaratmaq olmazmı?

– Mən ünsiyyət dili kimi Anadolu türkçəsinin işlədilməsi tərəfdarıyam. Mənə elə gəlir ki, müəyyən zaman içində türk dilində danışan xalqlar bu dildə sərbəst yazıb oxuyacaq və danışacaq. Amma bunun üçün bu ölkələr və xalqlar bir-biri ilə əlaqələr qurmalıdırlar, get-gəllər çoxalmalıdır.

– Nə üçün məhz Anadolu türkçəsi?

– Ona görə ki, bu dildə danışanların sayı çoxdur. Həm də Anadolu türkçəsi artıq BMT dilidir, beynəlxalq statusu var. Daha çox səbəblər də gətirmək mümkündür...