Mustafa Sönmez

“Əl-Monitor” 12.03.2020



Koronavirusun yayılmasından doğan qlobal nəticələrlə bərabər, daxili və xarici gərginliklər də getdikcə aşağı sürüşən Türkiyə iqtisadiyyatına təzyiqi artırır. Martın 11-də Ankara ilk yoluxma hadisəsini təsdiqləyib, Türkiyənin Suriyadakı hərbi toqquşmasının dabanı virus qorxusu ilə tapdalanıb.

Qlobal iqtisadiyyat təkcə COVID-19-un Çindən sürətlə yayılması və Vaşinqtonun Çinə qarşı ticarət hərəkətləri ilə sarsılmayıb. Epidemiyanın insani və iqtisadi zərərləri ilə yanaşı, Səudiyyə Ərəbistanı ilə Rusiya arasındakı neft qiymətləri müharibəsi kimi “törəmə” risklər də mövcuddur.

İdlibdə Rusiya-Suriya ittifaqı ilə gərginlik bir neçə həftə əvvəl Türkiyənin risk məcmusunda aparıcı amil idi, lakin koronavirusun yayılması indi bütün dünyadakı kmi, Anadoludakı tendensiyanı əks etdirir. Səyahət və digər iqtisadi fəaliyyətlərə yasaq, virusun Yaxın Şərqdə ən bədbin iz qoyduğu İran da daxil olmaqla, qonşu dövlətlərə sarmaşır.

Kredit defolt svoplarında əks olunan Türkiyənin risk mükafatı iqtisadi və siyasi gərginliyin ölkəyə necə təsir etdiyinin ən yaxşı göstəricisidir. Yanvarın 13-də prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın kürəkəni olan xəzinə və maliyyə naziri Berat Albayrak ölkənin risk mükafatını 267 əsas nöqtəyə enməsindən məmnun idi, bu, 2018-ci ilin may ayından bəri ən aşağı səviyyədədir. “Biz 2018-ci ilin avqustunda valyuta hücumundan bəri təxminən 320 əsas nöqtədə yaxşılaşma əldə etdik, – deyə Albayrak “tweet” atıb. – 2019-cu ildəki iqtisadi göstəricilərimiz ölkəmizə inamı artırıb. 2020-ci ildə o daha çox alacaq”.

Ancaq cəmi bir neçə həftə ərzində Türkiyənin İdlibə hərbi müdaxiləsi fonunda risk mükafatı 340-dan yuxarı nöqtəyə qalxıb. Fevralın 27-də 30-dan çox əsgərin ölümü ilə qeyd yadda qalan hadisədən sonra Ərdoğanın 5 Mart görüşü ilə Rusiya prezidenti Vladimir Putinin böhrandan çıxarmaq üçün memorandum təklifi ilə risk mükafatını aşağı salacağına ümid oyadıb.

Həqiqətən, Moskvadakı zirvə görüşü atəşkəs razılaşması ilə nəticələnib, bu günə qədər silahlar susub, lakin Türkiyə üçün risk qavrayışı çətin dəyişsin. Martın 9-da ölkənin kredit defolt svopu 390 əsas bəndini aşıb, ertəsi gün koronavirus epidemiyasının təsiri altında, daha da pisləşən qlobal eniş, Ankaranın koronavirusun ölkəyə gəlişini etirafı da daxil olmaqla, təxminən 420 bənd səviyyəsinə qalxıb.

Nəhayət, martın 11-i səhər saatlarında səhiyyə naziri Fahrettin Koca Türkiyədə ilk rəsmi olaraq təsbit edilən yoluxma halını təsdiqləyib. Nazir deyib: “Mən sizə təəssüfedici, lakin qorxulu olmayan bir xəbər vermək istərdim”. O, qızdırması və öskürəyi olan bir kişinin COVID-19-a yoluxduğunu bildirib. Koca əlavə edib ki, ümumi vəziyyəti yaxşı olan xəstə virusa Avropada yoluxub.

Bu açıqlama ilə yanaşı, Dünya Səhiyyə Təşkilatı 110 ölkədə 114 mindən çox yoluxma və 4000-dən çox insanın ölümünün olduğunu bildirib. Türkiyə ilk yoluxma hadisəsini təsbit etməsi bəzilərinə qəribə görünüb, hətta Ankaranın şəffaflığı şübhə altına alınıb.

Epidemiyanın təsiri altında olan İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) son hesabatına görə, bu il qlobal iqtisadiyyatın böyümə sürətinin 2019-cu ildəki 2.9%-dən 2.4%-ə enməsi gözlənilir. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin G20 qrupunda böyümənin 0.4 faiz bənd, 2.7%-ə enmə gözlənilir. Hazırda avro bölgəsində 0.8%-ə, ABŞ-da isə 2% -ə eniş proqnozlaşdırılır. Çin iqtisadiyyatının ən pis zərbə alacağı və yalnız 4.9% böyüməsi gözlənilir ki, bu da keçən ildəkindən 1.2 faiz bənd azdır.

Türkiyəyə gəlincə, OECD Ankaranın qarşıya qoyduğu 5% hədəfdən az, yəni 2.7% iqtisadi böyümə proqnozu verib. Hakim Ədalət və İnkişaf Partiyasının proqnozuna zidd olaraq, 2.7% böyümə ölkənin böyük işsizliyini nəzərə alsaq, orta səviyyəli bir performans olardı: 2019-cu ildə 13.7% və ya 4.4 milyon işsizlik qeydə alınıb.

Ötən ilki valyuta zərbəsindən sonra iqtisadiyyat yalnız 0.9% böyüyüb. Koronavirus böhranı artıq ölkənin mülki aviasiya sektorunda və həyati əhəmiyyətli turizm sənayesində sarsıntılar yaradıb. İnsanlar evdə qalmağı və izdihamlı yerlərdən qaçmağı seçdikləri üçün istehlak ümumi olaraq azalacaq.

Bir çox müşahidəçi ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin təcili şəkildə dərəcələri endirilməsinin zərərin qarşısını almaqda təsirini şübhə altına alır və Türkiyə Mərkəzi Bankının edə biləcəyi hər hansı bir oxşar hərəkətə eyni təsir gözləyirlər. Məzənnə endirimlərinin təsiri, bölgədə inflyasiyanın 12%-13% azaldığı görünən bir ölkədə, yenidən qurulan cari kəsirlə birlikdə, daha çox şübhə doğuracaq.

Artıq sektor tədbirləri ilə digər ehtiyat tədbirləri görülür. Məsələn, Türkiyə Banklar Birliyi “fəlakət mərkəzləri”nin hazırlanması və virusdan xəstə olduqları təqdirdə, kritik kadrların dəyişdirilməsi və işçilərinin fəaliyyəti üçün bankların həyata keçirməli olduğu bir sıra tədbirləri açıqlayıb.

Tərcümə: Strateq.az