Prezident Recep Tayyip Erdoğan Naxçıvan Muxtar Respublikasının Azərbaycanın digər bölgələri ilə arasında əlaqə yaradacaq Zəngəzur dəhlizi layihəsi ilə bağlı İrandan da “müsbət siqnalar gəlməsinin sevindirici” olduğunu söyləyib. Ancaq İrandan gələn ilk rəsmi açıqlamada Cənubi Qafqazda “qeyri-sabitlik”lə bağlı narahatlıq ifadə edilib.

İranın Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının katibi Əli Əkbər Əhmədian bazar günü, oktyabrın 1-də Tehranda Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryan ilə “ikitərəfli əlaqələr, Qafqaz regionunda baş verən proseslər və beynəlxalq məsələləri müzakirə etmək üçün” görüşüb.

İranın “Tasnim” xəbər agentliyinin məlumatına görə, Əhmədian görüş zamanı deyib: “Bölgədəki istənilən geosiyasi dəyişiklik təhlükəsizliyi təhdid edəcək, sabitliyi pozacaq və [regional] böhranı gücləndirəcək”.

İranın region ölkələrini bir araya gətirəcək bir toplantı təşkil etməyə hazır olduğunu bildirən Əhmədian bəyan edib ki, "açıq və konstruktiv dialoq proqnozlaşdırıla bilən təhlükəsizlik və balanslı inkişaf üçün vacibdir".
Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi Tehran və Yerevan arasında qarşılıqlı iqtisadi əlaqələri vurğulayaraq, ölkəsinin Ermənistanla hərtərəfli əlaqələrini möhkəmləndirməyə hazır olduğunu bildirib.

Xəbərə görə, Armen Qriqoryan da iki ölkə arasında uzunmüddətli əlaqələrə işarə edərək bildirib ki, Ermənistan münasibətləri hərtərəfli inkişaf etdirməyə hazırdır.

Qriqoryan, həmçinin İranın Qafqazda sülhü və sabitliyi dəstəkləməkdə rolunun davam etdirməsini istədiyini də söyləyib.

Agentliyin məlumatına görə, Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi iki ölkə arasında nəzərdə tutulan iqtisadi, ticarət və sənaye sahələrində layihələrin sürətlə həyata keçiriləcəyini vurğulayıb.

“Türkiyənin bölgədə İran kimi rəqiblərinin təsirinin azalmasına gətirə biləcək inkişaf”
BBC Monitorinq xidmətinin məlumatına görə, sentyabrın 27-də “İran” qəzetində dərc olunmuş “Cənubi Qafqazda problemlərin xarici müdaxilə olmadan həlli” başlıqlı məqalədə bildirilir ki, Ankara “Qafqazda öz maraqlarını qorumaqla bağlı Tehrandan ciddi mesajlar eşidir”.

Qəzet qeyd edib ki, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağdakı hərbi əməliyyatının məqsədlərindən biri “Zəngəzur dəhlizi ideyasını həyata keçirməkdir”.

Təhlildə deyilir ki, Ankara Zəngəzur dəhlizi “arzuları”yla bu “geniş miqyaslı gərginliyə” qarışıb və bunun səbəbi belə izah edilib:

"Bu dəhliz Türkiyəni dəmir yolu xətləri və avtomobil yolları ilə London və Pekinə birləşdirən və bu ölkənin tranzit enerji mərkəzindən faydalanmasına şərait yaradan bir halqa ola bilərmi? Əslində bu, Türkiyənin İran kimi regional rəqiblərinin təsirinin azalmasına səbəb ola biləcək bir inkişafdır".

Dəhlizin İran üçün nəticələrindən bəhs edən məqalədə Zəngəzur dəhlizinin İran və Ermənistan arasında ərazi əlaqəsini aradan qaldırmaqdan başqa da mənfi nəticələri olacağı qeyd edilir.

“İranın şimal və şimal-qərbdə Avropaya ixrac və idxal üçün istifadə etdiyi marşrutlar Azərbaycanın və Türkiyənin əlinə keçəcək.

Bakının Ermənistanın Sünik vilayətinə nəzarət etməsi ilə bu, İranla Ermənistan arasında coğrafi əlaqənin pozulmasına, İranın Gürcüstana və Qara dəniz sahilindəki Batumi limanına çıxışının kəsməsinə gətirib çıxaracaq və İranı geostrateji dilemma qarşısında qoyacaq”, - təhlildə deyilir.

“İran” qəzetinin məqaləsində vurğulanır ki, sentyabrın əvvəlində Tehrana səfər edən Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidana İranın mövqeyi ilə bağlı “aydın mesajlar” verilib və Ankara bu mesajları eşidib.

“(İran Prezidenti) İbrahim Rəisi Türkiyə hökumətinin nümayəndəsi ilə görüşündə İranın regionda qırmızı xətləri barədə açıq danışaraq, Bakıya, Ankaraya, lazım gələrsə, Tel-Əvivə daha ciddi mesaj verməyə hazır olduğunu göstərib.

Ona görə də Türkiyə Prezidentinin Naxçıvana son səfəri zamanı münasibəti onu düşünməyə əsas verir ki, Tehranın Qafqazda milli maraqlarını qorumaqla bağlı ciddi mesajı Ankara tərəfindən eşidilib - məqalədə deyilib və əlavə edilib, - Erdoğanın mövqeyinin Bakının Zəngəzur tikintisinə görə Ermənistanla artan gərginliyi saxlamaq əzmini nə qədər sarsıdacağını zaman göstərər”.
“Erdoğanın təklifində bir yanlışlıq var”
Digər tərəfdən, iranlılar Zəngəzur dəhlizi layihəsi ilə bağlı narahatlıqlarını açıq şəkildə ifadə edib və dəhlizə nəzarətin mühüm problem olduğunu vurğulayıblar.

Cənubi Qafqaz üzrə təhlilçi Saeed Səffari islahat tərəfdarı olan gündəlik “Shark” qəzetinə verdiyi açıqlamada bildirib ki, İran layihədə sərhəd bütövlüyünün pozulmamasını təmin etdiyi və “dəhlizi nəzarətdə saxladığı” müddətdə bundan faydalanacaq.

Dəhlizin nəzarətdə saxlanılmasının lazımlılığı fikrini Erdoğanın niyyətlərini şübhə altına alan mühafizəkar “Farhikhteqan” qəzeti də vurğulayıb.

Qəzet israr edir ki, Azərbaycan Türkiyənin dəstəyi ilə dəhlizin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Ermənistanla müharibəyə girməyəcək.

Buna əsaslanaraq qəzet yazıb ki, Erdoğanın təklifində “bir yanlışlıq var”.

Azərbaycanla Türkiyənin hələ də İran ərazisindən tranzit dəhliz kimi istifadə etdiklərini bildirən “Farhikhtegan” Erdoğanı “saxtakarlıq”da ittiham edib: “Erdoğan və Əliyev Ermənistanda dəhliz yaratmaq istəyirlərsə, yarada bilərlər, ancaq problem onların dəhliz üzərində tam nəzarətə təkid etmələridir”.

“Farhikhtegan”ın təhlili ilə həmfikir olan Qafqaz üzrə ekspert Mahmud Kərimi “Shark” qəzetinə müsahibəsində bildirib ki, İran Erdoğanın təklifini qəbul edərsə, “torpaqlarının Azərbaycanın əlinə keçəcəyinin şahidi olacaq”.

Zəngəzur dəhlizi layihəsi nədir?
Ermənistanın cənubunun ucqarında yerləşən əyalət Sünik adlanır.

Azərbaycanda bu bölgə Zəngəzur adlandırılır.

Azərbaycan bu bölgənin şərqində yerləşir, İran - cənubunda, Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası isə - qərbində.

“Zəngəzur dəhlizi” layihəsi isə bu bölgə üzərindən keçəcək quru və dəmir yolu nəqliyyatı ilə Azərbaycanı Naxçıvan Muxtar Respublikasına birbaşa birləşdirməyi nəzərdə tutulan layihənin adıdır.

Daha geniş mənada layihə Azərbaycanı Türkiyə ilə birbaşa birləşdirmək məqsədi daşıyır.

Azərbaycan və Ermənistan layihəyə fərqli yanaşırlar.

2020-ci ildə İkinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi Rusiyanın vasitəçiliyi ilə imzalanmış atəşkəs sazişi ilə başa çatıb.

Sazişin 9-cu maddəsində Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycan arasında nəqliyyat marşrutlarının açılması nəzərdə tutulur.

Bu maddəyə əsasən: “Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri bərpa edilir. Ermənistan Respublikası vətəndaşların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətinin təşkili məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verir”.

Mətndə bu cümlə də yer alıb: “Tərəflərin razılığı əsasında Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşası təmin ediləcək”.

Azərbaycan bu maddə ilə iki ölkənin Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı razılığa gəldiyini iddia edir.

Ermənistan isə nəqliyyat marşrutlarının açılmasını dəstəklədiyini bildirir, lakin bu maddədə “Zəngəzur” adının işlədilmədiyi və Bakının tələb etdiyi kimi, dəhliz layihəsindən bəhs edilmədiyini bildirir.

Sonuncu hərbi əməliyyat nəticəsində Azərbaycan sentyabrın 20-də Qarabağ üzərində nəzarəti bərpa edib. Qarabağdakı erməni separatçıları silahları yerə qoymağa və “regionun Azərbaycanla reinteqrasiyası” ilə bağlı Bakı administrasiyası ilə danışıqlar aparmağa razılaşıblar.

Qarabağdakı erməni separatçılarının lideri Samvel Şahramanyan müstəqillik uğrunda mübarizəyə rəsmən son qoyub. Şahramanyan 2024-cü il yanvarın 1-nə qədər “Qarabağ Respublikası”nın idarə və təşkilatlarının ləğv edilməsini nəzərdə tutan fərman imzalayıb. Azərbaycanın hərbi əməliyyatından sonra bölgədə yaşayan ermənilərin əksəriyyəti Ermənistana köçüb.

Sovet İttifaqı yaradılanda Azərbaycanın materik hissəsi ilə Naxçıvan arasında yerləşən Zəngəzur rayonu Ermənistana verilib. Beləliklə, Naxçıvanın Azərbaycanın digər bölgələri ilə quru əlaqəsi kəsilib.

1921-ci il martın 16-da Türkiyə ilə Sovet İttifaqı arasında bağlanan Moskva müqaviləsi ilə Naxçıvan muxtariyyət statusu alıb və başqa dövlətə ötürülməmək şərti ilə Azərbaycana verilib.

1921-ci il oktyabrın 13-də Sovet İttifaqı, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan arasında imzalanmış müqavilə ilə Türkiyə Naxçıvanın Azərbaycana bağlı muxtar respublika olaraq qalmasının təminatçısı olub.
bbc