Politoloq İlqar Vəlizadə Azərbaycanın İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzvlüyü və bunun ölkə üçün perspektivlərindən söz açıb.
Dekabrın 19-da Misirin paytaxtında İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının XI sammiti keçirilib. Əvvəllər təşkilat iştirakçıların sayına görə “İslam səkkizliyi” və ya D-8 adlanırdı. Tədbirin diqqətəlayiq hadisəsi Azərbaycanın təşkilata tamhüquqlu üzv qəbul edilməsi, bundan sonra İslam Səkkizliyinin İslam Doqquzluğuna (D-9) çevrilməsi olub.
“İslam səkkizliyi” dövrün çağırışlarına cavab kimi
Azərbaycanın adıçəkilən quruma üzvlüyünə qədər İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına Banqladeş, Misir, İndoneziya, İran, Malayziya, Nigeriya, Pakistan və Türkiyə daxil idi. Onun yaradılması 1997-ci il iyunun 15-də bu formatda dövlət və hökumət başçılarının birinci zirvə toplantısının bəyannaməsinin qəbul edilməsi ilə İstanbulda rəsmi olaraq elan edilib.
“İslam səkkizliyi”nin təşəbbüskarı Türkiyə, daha doğrusu onun o vaxtkı baş naziri Nəcmeddin Ərbakan idi – Türkiyənin ilk islamyönlü baş naziri, həm də ölkədə siyasi İslamın qurucusu adlandırılan bir adam. Ərbakan İslam həmrəyliyinin qızğın tərəfdarı idi və hesab edirdi ki, İslam dünyası ölkələri beynəlxalq arenada oxşar mövqelərdən çıxış etməlidirlər. Bundan əlavə, o hesab edirdi ki, İslam ölkələri öz sosial-iqtisadi problemlərini həll etmək üçün daha fəal şəkildə güclərini birləşdirməlidirlər.
Təsadüfi deyil ki, D-8-in məqsədləri qlobal iqtisadiyyatda üzv dövlətlərin mövqeyini yaxşılaşdırmaq, qarşılıqlı ticarətdə şaxələndirmək və yeni imkanlar yaratmaq, beynəlxalq səviyyədə qərarların qəbulunda iştirakın genişləndirilməsi və həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi olub.
Sonrakı illərdə format kifayət qədər inkişaf etməməsinə baxmayaraq, liderlərinin görüşləri kifayət qədər müntəzəm idi. Bundan əlavə, iştirakçıların tərkibinə nəzər salsanız, demək olar ki, hamısı öz regionlarında iqtisadi liderlərdir və onları regional güclər adlandırmaq olar.
İştirakçı ölkələrin əhalisi bu gün 1,2 milyard nəfərdir, onlar 7,5 milyon kvadratmetrdən çox ərazidə yerləşir. km, ümumi ÜDM isə 4 trilyon dollara çatır. Eyni zamanda, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı - indi D-9 - regional təşkilatdan daha çox qlobal təşkilatdır, bunu üzvlərinin tərkibi sübut edir.
Bundan əlavə, D-9 onların digər beynəlxalq və ya regional təşkilatlara üzvlükdən irəli gələn ikitərəfli və çoxtərəfli öhdəliklərə mənfi təsir göstərməyən bir forumdur. Buna əlavə etməliyik ki, təşkilatın katibliyi İstanbulda yerləşir, baş katibi isə Nigeriya nümayəndəsi İsaaka Abdulkadir İmamdır.
Qahirə Bəyannaməsi yeni səhifə kimi
Yeni şəraitdə bir çox əvvəlki qlobal əməkdaşlıq formatları öz effektivliyini itirməyə başladığından və yeniləri hələ zamanla lazımi şəkildə sınaqdan keçirilmədiyindən, müəyyən təcrübəyə malik D-9 kimi təşkilatlar gələcək üçün yaxşı zəmin yarada bilər. Bundan başqa, Türkiyə tərəfi daha əvvəl D-8-i İslam İyirmiliyinə çevirmək planlarını dilə gətirib.
Uzun müddətdir davam edən Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi başa çatdıqdan sonra, özünü tamhüquqlu regional güc kimi təsdiqləyərək - uzunmüddətli maraqlarının reallaşdırılmasını nəzərə alaraq, Azərbaycan 2023-cü ilin aprelində D-8-ə üzv olmaq üçün müraciət edib. Qeyd edək ki, İslam doqquzunun iki ölkəsi Azərbaycanla qonşudur. Bunlar Türkiyə və İrandır. Digər dövlət Pakistan isə müxtəlif sahələrdə Bakı ilə ən yaxın əlaqələri saxlayır. Bu hal Bakını bu formatdakı dövlətlərə daha da yaxınlaşdırır.
Azərbaycan İslam doqquzluğunun digər ölkələri ilə, xüsusən də son illərdə kifayət qədər intensiv dialoq aparır. Məsələn, sammitin ev sahibini - Misiri götürək. Tərəflər artıq ən yüksək səviyyədə qarşılıqlı səfərlər mübadiləsi aparıb və gələcək illər üçün əməkdaşlıq strategiyasını müəyyən ediblər.
Təşkilatın hazırkı gündəliyi ilə bağlı demək lazımdır ki, bu gün ən mühüm məsələlər dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi, qlobal böhranların nəticələri ilə mübarizə, üzv dövlətlərin öz xalqları üçün daha ədalətli və firavan gələcək yaratmaq istəyidir. Bütün bunlar sammitin yekununda qəbul edilmiş Qahirə Bəyannaməsində öz əksini tapıb.
O, xüsusilə kənd təsərrüfatı, ərzaq təhlükəsizliyi, enerji, elm və texnologiya və sənaye də daxil olmaqla kritik sektorlarda tərəfdaşlığın dərinləşdirilməsi zərurətini vurğulayır. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının zəruriliyi vurğulanır. Məhz bu sektorlar üzv ölkələrdə iqtisadi artımı stimullaşdırmaq və davamlılığı gücləndirmək üçün zəruri hesab olunur.
Qahirə Bəyannaməsinin əsas elementi 2020-2030-cu illər üçün Onillik Yol Xəritəsinin həyata keçirilməsi üzrə səylərin təsdiqidir. Bu strateji plan üzvlər arasında iqtisadi əməkdaşlığı dərinləşdirməyi hədəfləyir.
Bəyannamədə təbii fəlakətlərin idarə olunması sahəsində əməkdaşlığın gücləndirilməsinin vacibliyi də vurğulanır. Liderlər təbii fəlakətlərə daha yaxşı hazırlaşmaq və onlara cavab vermək üçün erkən xəbərdarlıq sistemlərinin təkmilləşdirilməsinə və bilik mübadiləsinin təşviqinə diqqət yetirmək barədə razılığa gəliblər.
Bu, qlobal çağırışlar qarşısında kollektiv fəaliyyətə artan ehtiyacı əks etdirir. Bəyannamənin digər prioritet bəndi səhiyyə sahəsində əməkdaşlıqdır. Misirin səhiyyə nazirləri ilə texniki qurumlar arasında müntəzəm görüşlər keçirmək təklifi bütün iştirakçılar tərəfindən yekdilliklə dəstəklənib.
Bu təşəbbüs sağlamlıq böhranlarına davamlılığı artırmaq, həmçinin birgə öyrənmə və təcrübə mübadiləsi məqsədi daşıyır.
Qadınların iqtisadi səlahiyyətlərinin artırılması iqtisadi artım və davamlı inkişaf üçün mühüm amil kimi aydın şəkildə müəyyən edilib. Bəyannamə qadınların iqtisadi fəaliyyətdə tam iştirak etmələri üçün imkanların yaradılmasının vacibliyini bir daha təsdiqləyir.
Azərbaycan və başqaları: Suriyanın bərpası
Ən aktiv müzakirə mövzusuna çevrilən əsas siyasi mövzular arasında Suriyanın münaqişədən sonra yenidən qurulması da var. Eyni zamanda, hər kəs bu prosesdə iştirak etməyə hazır olduğunu bildiriи.
Nümayəndə heyətinə rəhbərlik edən Azərbaycanın baş naziri Əli Əsədov bildirib ki, Bakı bütün məsələlərin Suriya xalqının iradəsinə uyğun olaraq və daxili siyasi dialoq yolu ilə həll olunacağına ümid edir.
“Azərbaycan Suriya xalqının üzləşdiyi humanitar problemlərin aradan qaldırılmasında səylərini əsirgəməyəcək. Bu istiqamətdə əməli addımlar atmaq üçün qardaş Türkiyə ilə sıx təmaslarımızı davam etdiririk”, - Əsədov вунши.

Müşahidəçilər qeyd ediblər ki, son 11 ildə Qahirəyə səfər edən ilk İran lideri olan ölkə prezidenti Məsud Pezeşkian həmkarlarından daha çox narahat görünür. Suriyada rejim dəyişikliyindən sonra İran bölgədəki əsas vəkil qüvvəsi olan Hizbullah ilə əlaqəni kəsib və Şərqi Aralıq dənizindəki nüfuzu xeyli zəifləyib.
İsraillə müharibədə daha çox darmadağın olmuş Hizbullah artıq regiondakı siyasi proseslərə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə biləcək o qədər də güclü qüvvə kimi görünmür. Amma Türkiyə, əksinə, həm Suriyada, həm də bütövlükdə regionda mövqelərini gücləndirərək, vəziyyətə cavabdeh olan ölkəyə çevrilib.
Sammitdə çıxış edən prezident Ərdoğan Əsəd rejiminin devrilməsinin “yeni ümid səhifəsi açdığını” vurğulayıb. Bununla yanaşı Misir lideri Əs-Sisi Suriyada heç kimi kənarda qoymayan və milli barışıq üçün əsaslar qoyan yekun siyasi prosesin keçirilməsinə çağırıb.
Türkiyə Suriyada vətəndaş müharibəsinin son qalibi kimi ortaya çıxsa da, Misir, əksinə, Suriya ordusunun məhv edilməsindən və İsrailin Qolan təpələrini işğal etməsindən dərin narahatdır.
Məhz buna görə də Misir, Türkiyə və İran liderlərinin sammit çərçivəsində görüşü onların son hadisələrlə bağlı razılığa gəlmələri üçün fürsət pəncərəsi olub. Misir proses iştirakçılarının etimadını qazanır ki, bu da qarşıdakı dövrdə Suriyada əldə olunacaq razılaşmalarda təsirli rol oynaya biləcəyi anlamına gəlir.
Ədalətli dünya barədə düşüncələrlə
Tərəflər digər məsələlərlə yanaşı, Livana yardımı da müzakirə ediblər. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, iki aylıq işğal zamanı İsrailin məhv etdiyi ərazilərin yekun bərpası üçün ona 20-30 milyard dollar lazımdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, qonşu Suriyaya 250 milyard dollar, Qəzza zolağının bərpası üçün isə 80 milyard dollar (İsrail ordusu nəhayət onu tərk etdikdən sonra) tələb olunacaq.
Bu müzakirələrdə təbii olaraq Fələstin prezidenti Mahmud Abbas və Livanın baş naziri Nəcib Mikati də iştirak edib. D-9 ölkələri, təbii ki, çətin ki, belə xərcləri öz üzərinə götürsünlər. Bundan başqa, onların bəziləri bir neçə ildir ki, siyasi böhran və təbii fəlakətlər nəticəsində kifayət qədər ağır sosial-iqtisadi vəziyyət yaşayırlar. Amma onlar bu problemləri həll etmək üçün ixtisaslaşmış təşkilatların və ya fondların yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edə bilərlər.
İslam doqquzluğunun növbəti sammitinin İndoneziyada keçirilməsi qərara alınıb. Təşkilatın prezidenti Prabovo Subianto, D-9 üzvlərinin Qlobal Cənubun bərabərlik istəyini ifadə etdiyini söylədi və bloku iqtisadiyyatdan kənar inkişafın digər sahələrinə diqqət yetirməyə çağırıb.
“Biz beynəlxalq hüquqa, inklüzivliyə, ədalətə və ortaq rifaha əsaslanan daha ədalətli dünya nizamını müdafiə etməyə davam etməliyik”, - İndoneziya lideri vurğulayıb.

Onun çıxış etdiyi auditoriyanın da bu mövqeyi bölüşdüyü şübhəsizdir.