Bu destanda Saka hakanı Alp Er Tunga’nın İranlılarla yaptığı savaşlar anlatılır. Bu konudaki bilgiler, Firdevsi’nin «Şehnamesine» dayanmaktadır. Yusuf Has Hacip’in «Kutadgu Bilig» adlı yapıtında bu kahramanla ilgili beyitler bulunmaktadır. Kaşgarlı Mahmut‘un «Divan-ı Lügatit Türk» adlı yapıtında da kahramanla ilgili sagu vardır.
***
Alp Er Tunga’nın hayatı savaşlarla geçmiştir. Uzun süre mücadele ettiği İranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev ‘in davetinde hile ile öldürülmüştür. Alp Er Tonga kaynaklarında Maduva, Heredot’ta Madyes, İran ve İslâm kaynaklarında Efrasiyab adlarıyla anılmaktadır. Orhun Yazıtlarında «Dokuz Oğuzlar» arasında «Er Tunga» adına yapılan «yuğ» merasiminden söz edilmektedir. Turfan şehrinin batısında bulunan «Bezegelik» mabedinin duvarında da Alp Er Tunga’nın kanlı resmi bulunmaktadır. «Divan ü Lügat-it Türk» ün yazarı Kaşgarlı Mahmud’a ve «Kutadgu Bilig» yazarı Yusuf Has Hacip’e göre «Alp Er Tunga» iran destanı «Şehname» deki büyük ve efsanevî Turan hükümdarı «Efrasiyab»dır.
Firdevsî’nin «Şehnamesi»’nde uzunca bir yer verilen Afrâsyâb’ın aslında Alp Er Tunga olduğunu, Kutadgu Bilig’in şu mısralarından anlıyoruz:
Bu Türk beğlerinde adı belgülüg
Tunga Al Er irdi kutı belgülüg
Bedük bilgi birle öküş erdemi
Biliglig ukuşlug budun ködremi
Tajikler ayur ânı Afrâsyâb
Bu Afrâsyâb tutdı iller talab
Tajikler bitimiş bitigde mum
Bitigde yok erse kim ukgay ânı?
(Bu Türk beğleri içinde adı belli, kut’u belli Alp Er Tunga, büyük ve erdemli bir hükümdardır. Çok bilgili, meziyetli bir büyüktür. Tajikler (İranlılar) ona Afrâsyâb diyorlar. Bu Afrâsyâb, baskın ve yağmalarla illeri (dünyayı) tuttu. Tajikler bunu kitapta yazmışlar. Kitapta yok olsaydı bunu kim anlardı?).
***
Şecere-i Terakime’ye göre Selçuklu Sultanları kendilerini Efrasyab soyundan kabul ederlerdi. Rusların Yakut adını verdiği Türk gurup aslında kendilerine Saka dediklerini söylemişlerdir. Tarih içinde kaybolduğunu düşündüğümüz Saka Türklerinin az da olsa bir bölümünün bugün hayatiyetlerini sürdürmeleri pek çok meselenin yeniden araştırılarak doğruların ortaya çıkmasına yardımcı olabilecektir. Tarihçi Mesudî de M.S.7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının «Efrasyab» soyundan olduğunu yazmaktadır.
Alp Er Tunga destanının metni bugüne ulaşamamıştır. Bir kısmından yukarıda bahsettiğimiz kaynaklarda bu değerli Saka hükümdarı ve kahramanı hakkında bilgiler ve bir de Alp Er Tunga sagusu (ağıtı) tespit edilmiştir:
Alp Er Tunga öldi mü?
Isız ajun kaldı mu?
Ödlek öçin aldı mu?
Emdi yürek yırtılur.
Alp Er Tunga Öldü mü
Dünya sahipsiz kaldı mı
Korkak öcünü aldı mı
Şimdi yürek yırtılır
Ödlek yarağı içine aldun mi?
Oğrun tuzağ uzattı
Begler begin azıttı
Kaçsa kah kurtulur?
Begler atın urgurup
Kadgu anı turgurup
Mengzi yüzi sargarup.
Korkum angar türtülür.
Uluşıp eren börleyü’
Yırtıp yaka urlayu
Sıkrıp üni yırlayu
Sığtap közi örtülür.
Könglüm için ötedi.
Yitmiş yaşıg kartadı
Kiçmiş ödig irtedi
Tün kün kiçip irtelür
Felek yarar gözetti
Gizli tuzak uzattı
Beylerbeyini kaptı
Kaçsa nasıl kurtulur
Erler kurt gibi uludular
Hıçkırıp yaka yırttılar
Acı seslerle bağırdılar
Ağlamaktan gözleri kapandı
Beğler atlarını yordular
Kaygı onları durdurdu
Benizleri yüzleri sarardı
Safran sürülmüş gibi oldular.
(Günümüz Türkçesi)
***
Kutadgu Bilig’de «Alp Er Tunga» hakkında şu bilgi verilir: «Eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir. Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı Tonga Alp Er idi. O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi. Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur». İranlılar ona Efrasiyap diyorlar; bu Efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir. Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi gerekir. İranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir. Kitapta olmasa onu kim tanırdı. Bugünkü bilgilerimize göre Alp Er Tunga ile ilgili en geniş bilgi İran destanı «Şehname»’de tesbit edilmiştir.
Daha önce basılmıştı: «Türk Destanları Nelerdir?»
https://www.facebook.com/ngsjournal/posts/pfbid0FBHmhmvqBnGyKsCufYQQ2eMqzLE35bP5i2irTDtwGpMK6hLYaAyvbJqxh5k4aSmtl