Müsəlmanlar harada səhvə yol verdilər? Şərqşünas Bernard Luis bu suala cavab axtardığı kitabında bir neçə səhvin ünvanını göstərir. Amma ən vacib ünvanı qeyd etmir. Müsəlanların ən böyük səhvi Quranda hər şeyin yazıldığına iddialar və bu iddiaya inanmaları oldu. Halbuki müsəlmanın dünyaya baxış yönünü təyin edən bu kitabda dünyanın tən yarısı yoxdur. Quranın dünyası Çindən başlayır, Atlantik okeanının şərq sahillərində bitir. Yəni Quranın dünyası tən yarıdan dikinə bölünmüş bir dünyadır. Dünyanın tən yarısından xəbərsiz olan bir kitabda hər şey necə yazıla bilər?

Qəbul etsək ki, Quran allahın kitabıdır, onda belə çıxır ki, allah özü də yaratdığı dünyanın yarısından xəbərsiz olub. İnkləri, mayyalıları, astekləri ya başqa bir allah yaradıb, ya da özləri özlərini yaradıblar. Əgər bu müqəddəs kitabda nazil olunduğu dövrlərdə insanlara məlum olmayan qitələr və bu qitələrdəki mədəniyyətlər haqqında bir-iki cümləlik məlumat olsaydı, çox güman, bu gün avropalı bir dəniz səyyahının adını daşıyan Amerika bir müsəlman dənizçinin adını daşıyacaqdı.

Bernard Lusinin və digərlərinin müsəlmanlarda səhv axtarmalarına da ehtiyac qalmayacaqdı. Amma tam əksi baş verdi: Çin özünün qədim mədəniyyətinə qapandığı kimi, islam dünyası da özünün yeni inancına qapandı. Bu yeni inancın insanı da yeni idi, cəmi 5-7 min il yaşı vardı, insanlığın Afrikadan başlayan iki milyon ildən artıq tarixi də bu kitabda öz əksini tapmamışdı.

Bu xəbərsizliyin səbəbi müsəlmana qoyulan inancına şübhə etmək, daha açıq ifadəylə desək, sual vermək qadağası idi: müsəlman üçün hər şey onun müqəddəs kitabında yazılmışdı, o bu kitabda yazılan hazır cavablarla kiyafətlənməliydi.

Hazır cavablar dünyasında düşünməyə, araşdırmağa ehtiyac qalmır və intellektual iş zəhmətin bir növü hesab olunmur. Zehni əmək dəyərləndirilmir. Düzdür, X-XIII əsrlərdə müsəlman dünyası Bizans-Sasani mədəniyyətlərinin təsiri altında beyin fırtınası yaşayır, amma bu fırtına tezliklə allaha şikayət edilir və onun qüdrətiylə yatırılır. Əgər ortada bir fikir və ideya varsa, əsl müəllifi göylərdədir. Tanrı anlayışı fəlsəfənin, elmin mövzusu olmaqdan uzaqlaşdırılır, folklorikləşdirilir. Bütün fikir və düşüncələr tanrının sərəncamına verilir. Müsəlmana deyilir ki, onun beynində onun yerinə düşünən bir allah var. Hər şeyi düşünən və qərarları verən odur. Müsəlman onun danışan ağzı, görən gözü, eşidən qulağıdır.

Düşünmək allahın əməyidir və ona məxsusdur. İnsanın onu patentləşdirməsi günahdır. Müsəlman Şərqinin bu gün də patent hüququna biganə yanaşmasının səbəbi bu folklorik inancdır. Bu inanc düşüncəni insan əməyinin bir növü kimi görmədiyindən müsəlmanlar zehni əməyi dəyərləndirə bilmirlər. Müsəlman aləminin bir parçası olan Azərbaycanda düşüncə sahiblərinə ictimai nökər kimi baxılmasının səbəbi də budur. Folklorik kafalı azərbaycanlıya görə fikir adamları heç bir iş görməyən, beyinlərində oturub onların yerinə düşünən allahın sözlərini insanlarla paylaşan bikar adamlardır. Müsəlmanın müdrik dediyi adam yeniliyə kor olan adamdır. Arxaik bir tipdir. Keçmişin təmsilçisidir. Gələcək haqqında fikri olmayan şəxsdir. Onun gözləri qabağa deyil, arxaya baxır. O, iz açmağın deyil, açılmış izin itməməsinin hayındadır.

Müsəlmanın keçmişə bağlılığının səbəbi yenini tapmaq və mənalandırmaq zəhmətinə qatlaşmamaq tənbəlliyidir. Keçmiş mənalandırılmış ərazidir. Məna bilginin keçmişdir. Bilgi köhnəldikcə mənaya çevrilir. Məsələn, təsəvvüfün “eşq” anlayışına X əsr sufilərini tənqid edən mötəzili bir ədəbiyyatşünas olan İbn Davud bilgi kimi baxırdı və bütün sufi anlayışlarının şəhər şairlərinin özlərindən əvvəlki bədəvi şerindən götürüb mistikləşdirdiyi adi həyat hadisələri olduğunu yazırdı.

İbn Davud iddia və sübut edirdi ki, “eşq” bədəvi şerində kişi və qadın arasında arzulanan şəhvani bir istəyin adıdır. Şəhər şairləri bunu götürüb allahla kişi arasında yaşanan mistik bir yanğı halına salıblar. Eşqin sufilikdə təzahürü də bədəvi şerində olduğu kimidir. Aşiq olan dərd çəkir, ac-susuz qalır və ödü daşır, öd daşması nəticəsində melanxolik bir psixoloji hala düşür; sayıqlayır, halüsinasiyalar görür və s. “Melanxoliya” sözünün mənası da yunancadan tərcümədə “melenkholia” “qara öd” deməkdir. İbn Davud islamı sufilərin bu mistik eşq anlayışının üzərinə qurmağın qəti əleyhinə olub. Birincisi, qadına olan istəyi allaha yönəltməklə müsəlman dünyasında ailə münasibətləri pozulacaqdı, ikincisi, müsəlman gənclər allahın həsrətiylə ödlərini daşırıb o dövr üçün əlacı olmayan xəstəlikdən tələf olacaqdılar. Olurdular da. Eşqə məna kimi deyil, bilgi kimi baxdıqda onun insanı, cəmiyyəti necə bir fəlakətə sürüklədiyi gerçəkliyi çıxır ortaya.

Ancaq zaman keçdikcə müsəlmanlar bilgini deyil, mənanı, gerçəkliyi deyil, həqiqəti seçdilər. Gerçəklik və həqiqət bir-birindən uzaq anlayışlardır. Gerçəklik həqiətin bilinən sifətidir, ölçüləndir. Həqiqət özü isə varlığın bütünü deməkdir. Gerçəklik insana görə dəyişmir, həqiqət isə dəyişir. Bir dəlinin gerçəklik duyğusu olmaya bilər, amma həqiqəti mütləq vardır. Bir insan gerçəkliyi aşıb həqiqətə çatdığını iddia edə bilər, amma bunu sübut edə bilməz. Həqiqəti ağılla dərk etmək olmaz. Həqiqət dəlilik sənətidir. Heç bir funksionallığı yoxdur. Fərdi olduğu qədər qeyri-müəyyəndir. Qeyri-müəyyənlik müəyyənlikdən daha çoxüzlüdür. Məsələn, oğlu cəbhədə itkin düşmüş ata həlak olmuş əsgərlərin tanınmasına dəvət edildikdə yalnız bir şey düşünür: kaş ki, oğlum həlak olanların arasında olmasın, itkin olaraq qalsın. Çünki itkinlik qeyri-müəyyəndir, tapılmaq ümidi var. Həlak olmaq isə müəyyəndir. Ümid yeri yoxdur. Çoxluq buna görə gerçəklərlə deyil, həqiqətlərlə yaşamağı üstün tutur. “Öldün, bitdi” gerçəkliyindənsə, “öldün, ardı var” həqiqətinə sarılırlar. Gerçəklik bilgidir, həqiqət məna. Həqiqət həmişə keçmişlə bağlıdır. Gələcəyin həqiqəti yoxdur. Gələcəyi yalnız bilgiyə əsasən təxmin etmək olar. Gələcəyi həqiqətin gözləriylə görmək mümkünsüzdür. Müsəlman zəkasının məna heyranlığı onu bilgiyə kor qoyur. Müsəlman dünyada (gerçəklikdə, bilinən olanda) deyil, kainatda (həqiqətdə, bilinməz olanda) yaşadığını düşünür və bu düşüncəsini inama çevirir.

Onun dəyişməyə meylli olmaması, əbədi dinclik, sabitlik axtarması da kainatla öz arasında qurduğu bağın nəticəsidir. Kainat onun “komfort zona”sıdır. O, bilgiyə söykənən həyatı aşağı səviyyəli insanların güzaranı sayır. Onun kainat dediyi şey də özünün xəyal dünyasında açdığı zamanısız və məkansız “Qara dəlik” kimi bir naməlumluqdur. Bu xəyali “Qara dəlik”də hər şey yox çıxır, yalnız müsəlman sağ qalır.

Bilginin texniki imkanlarla qət etdiyi məsafələri, müsəlman məna ilə daha sürətlə qət edir. Onun fiziki anlayışlara, məsələn, sürət anlayışına biganəliyi də mənanın qanadlarına inanması və güvənməsidir. Mənaya ifrat düşkünlük onun yerdəki həyatını dözülməz etsə də, o, gələcəkdə yolunu gözləyən kainat həyatına görə hər cür zülmə, zəlalətə dözür.

Müsəlman bu xəyali arxayınlığını alt-üst etməmək üçün qəlbini və zehnini şübhə və suala bağlayır.

Tanrı ərəblərlə ərəb dilində danışmağa başlayanda ərəblərin qonşuluğunda nəhəng kitabxanaları olan Bizans imperiyası vardı, Sasani imperiyası vardı. Yaradılış, əxlaq, varlıq və s. haqqında bu imperiyalarda hər il onlarla kitab yazılırdı. Ərəblərin ilk kitabı isə göylərdən endi. Tanrını həyatı sıfırdan ərəbcə və ərəblərə anlatmağa hansı müstəsna səbəb vadar edə bilərdi? Nə üçün tanrı digər xalqlara daha əvvəlcə dediklərini özü göydə məhz ərəbcəyə tərcümə etmək qərarına gəldi? Əlbəttə, müsəlman ərəb özünə belə bir sual verə bilməzdi, çünki eşidəcəyi cavab onda öz həqiqətinə qarşı şübhə yaradacaqdı. O, öz həqiqətinə başqalarının da şübhəylə yanaşmaması üçün qılınca sarıldı: başqalarını qorxutmaq üçün deyil, özü öz həqiqətinin ifşa olunacağından qorxduğu üçün.

Bernard Luis öz kitabında müsəlmanların səhvlərini tarixi-coğrafi səbəblərə bağlayır, amma unudur ki, bu tarixi-coğrafi səbəbləri yaradan müsəlmanın dünyagörüşüdür. Bu gün müsəlmanın uğurlarından danışmaq onun keçmişindən danışmaqdır. Bəzi müasir avropalı tarixçilər özləri də Avropanın inkişafını ərəblərin İber yarımadasını işğal etməsinə bağlayır. Müasir ingilis tarixçisi Vilyam Vudruf yazır ki, ərəblər Kordoba kimi şəhər salanda Avropa şahzadələri adlarını yazmağı öyrənirdilər. Avropa o zaman inkişaf etməyə başladı ki, kilsələr dövlətləri deyil, dövlətlər kilsələri idarə etməyə başladı.

İslam dini müsəlman dünyasına nə verə bilmişdisə, hamısını verdi. Onun gücü müsəlmanı tarixin bir dövrünə qədər sağ saxlamağa çatdı, necə ki, XV-XVI əsrdə avropalılar anladılar ki, xristianlıq artıq tükənib, bundan sonra yola “piyada” davam etməli olacaqlar. Vaxtilə müsəlmanı göylərlə qaldıran İslam dini bu gün ağlı başında olan hər bir müsəlmanın çiynində bir yükdür. O, sadəcə, öz keçmişi ilə qürur duya bilər, gələcəyə aid isə onda heç bir ideya yoxdur.
daha.az