Türk adının geçtiği en eski Türkçe metin dendiği zaman akla Orhun Anıtları gelirdi bu bilgi değişti. Türk adının geçtiği en eski Türkçe metin artık İlteriş Kutluk Kağan Yazıtı olduğu doğrulandı.
Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü ile birlikte Türk Akademisi 2019 yılından bu yana Moğolistan’ın Arhangay bölgesindeki Nomgon Vadisi’nde arkeolojik kazı çalışmalarına başlamıştı. 2022 yılında Nomgon-2 Anıt Külliyesi’nde yapılan kazılarda, diğer önemli tarihî eserlerin yanı sıra üzerinde Göktürk ve Soğd yazıları bulunan bir yazıtın üst kısmı keşfedilmiştir. Bu yazıtın okunması sonucunda, Göktürk yazısıyla kazınmış 12 satırlık bir metin (“Kutlug Kağan Türk... Tanrı oğlu ...”) ve Soğdca yazılmış 6 satırlık bir metin (“Kutlug Kağan...”) tespit edilmiştir. Bu bulgular, anıt külliyenin bir kağanın onuruna yapıldığına dair bilimsel bir dayanak sunmaktadır.
2023 yılında Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü’nün ortak çalışmalarıyla yazıtın alt kısmı da bulunmuştur. Ancak alt kısmındaki Göktürk yazısı önemli ölçüde tahrip olmuş ve okunamaz hâle gelmiştir. Neyse ki yazıtın arka yüzünde yer alan Çince metin kısmen korunmuş olmakla birlikte okunabilir durumdadır.
Keşfedilen yazıtın tanıtımı, 2024 yılında Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü tarafından Ulan Batur’da yapılmıştır. Çince metnin çözülmesi için İç Moğolistan Üniversitesi’nden alan uzmanları Prof. Borjigitai Muren, Dr. Chui Ning ve Dr. Sugar davet edilmiştir.
Yazıtın alt kısmındaki Çince metin, yukarıdan aşağıya doğru yazılmış ve satırlar sağdan sola düzenlenmiştir. 3. satırdan 8. satıra kadar olan kısım, kısmen okunabilmiştir. Yazıtın alt kısmında toplam 15 satır bulunmaktadır ve her satırda yaklaşık 24 hiyeroglif yer almaktadır (toplamda yaklaşık 290-300 hiyeroglif).
Ocak 2025 itibarıyla, İç Moğolistan Üniversitesi’nden uzmanların çalışmaları sonucunda yazıtın alt kısmındaki Çince metnin bir bölümü okunabilmiştir. Özellikle 4. satırda “Türk” sözcüğü ve “Kutlug” (Çince okunuşu: “Gu-du-lu”) unvanı tespit edilmiştir.
Türk Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü, Nomgon-2 Anıt Külliyesi’nin Göktürk dönemine ait olduğu ve büyük olasılıkla İkinci Türk Kağanlığı’nın kurucusu İlteriş Kutlug Kağan’ın (682-692) onuruna yapıldığı tespitini doğrulamaktan mutluluk duymaktadır.
Türk Akademisi ile Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü’nün Nomgon Vadisi’ndeki ortak arkeolojik kazı çalışmaları devam edecektir.
Erdal Yıldırım
TEREF