Tarix boyu bəzi irqlər, millətlər öz qəhrəmanlıqları ilə digərlərindən fərqlənir. İrqindən, millətindən gələn xüsusiyyətlər insanların sonrakı həyatlarına, mədəniyyət, örf və yurd anlayışlarına böyük təsir göstərir. Bu yazımıdza “millət nədir?”, “milli mənsubiyyətin önəmi” və milli kimliyimizin “azəri, yoxsa Türk” olduğundan bəhs edəcəyik. Bu mövzu son zamanlar çox müzakirə edilir. Bəzi işbazlar kariyeralarının sonuna gəldikləri üçünmü, yoxsa qanlarında qeyri millətin qarışığı olduğundanmı bəlli deyil. Bunlar millətimizi və milli kimliyimizi başqa tərzdə və kökündən uzaq bir halda bizlərə tanıtmağa çalışırlar. Mənə görə bu gündəmdə qalmaq üçün və ya xarici qüvvələrin xüsusi sifarişi ilə edilir.

Öncə “millət nədir?”, “millət anlayış nəyi ifadə edir?” suallarına cavab tapaq. “Millət” - ərəbcəsi, “ulus” - türkçə, “nation” - fransızca adlanan bu qavram, bir-birlərinə bir sıra bağlarla bağlanmış insanlardan oluşmuş bir topluluq olaraq tanımlanır. İnsanları bir-birinə bağlayan bağların, yəni milləti təşkil edən faktorlar, dəlillər və ya sübutlara görə, iki dəyişik millət anlayışı vardır: Obyektiv - inşaacı (nəsnə, maddi) millət anlayışı və subyektiv - özcü millət anlayışı.
Obyektiv-inşaacı milli anlayışa görə milləti təşkil edən insanlar bir-birinə əllə tutulur və gözlə görünən bağlar ilə bağlanırlar. Buna qarşılıq olaraq subyektiv - özcü millət anlayışına görə milləti təşkil edən insanlar bir-birinə subyektiv - özcü, şəxsi olan bağlarla bağlana bilir. Açıqca görünür ki, obyektiv millət anlayışına görə insan topluluğu millət halına bir neçə faktorların təsiri ilə çevrilir. Subyektiv millət anlayışına görə isə bu çevrilmə subyektiv ünsürlərin təsiri ilə də ola bilər


Obyektiv mili anlayışa görə millət, ulus - eyni irqdən gələn, eyni dildən gələn və eyni dinə inanan insanların meydana gətirdiyi bir topluluqdur. Bu görüşü mənimsəyən elm adamlarının bəziləri dil birliyini, bəziləri yurd birliyini, bəziləri soy birliyini, bəziləri din birliyini, bəziləri tarix ortaqlığını və ülkü (ideal) qardaşlığını fərdləri bir-birinə bağlayan əsas ünsür və ya faktor olaraq görürlər. Saydığımız faktorlar (etkənlər, təsirlər) tarixi baxımdan bir çox millətin meydana gəlməsində böyük rol oynamışdır. Fəqət millət sadəcə bu ünsürləri mənimsəyən toplumlardan oluşmur. Bu baxımdan millətin meydana gəlməsində subyektiv, yəni kültürəl ünsürlərdə ağır basmaktadır. Subyektiv millət anlayışına görə millət, bir çox subyektiv bağlar ilə bir-birinə bağlanmış insanların oluşdurduğu topluluğudur. Bu bağlar mənəvi baxımdan bir çox duyğu və düşüncələrdən ibarətdir. Subyektiv-özcu millət anlayışı ilk dəfə Ernest Renan (1823-1892) tərəfindən 1882-ci ildə yayınlanan “Quest-ce qune” nation (MİLLƏT NƏDİR) s.114 isimli əsərində ortaya atılmış və müdafiə tərzində müzakirə edilmişdir.

Milləti ortaya çıxaran insanları bir-birinə bağlayan bu özcu bağlar arasında keçmiş, xatirə, məqsəd, ideal, istiqbal, gələcək, ülkü birliyi kimi xüsuslar yer almaqdadır. Keçmişdə yaşanılan ortaq acılar və ya birlikdə qazanılan başarılar-zəfərlər, ortaq məqsədə çatmaq üçün mücadələlər, ortaq təhlükələrə qarşı birlikdə qarşı gəlmək kimi faktorlar, sübutlar insanları bir-birinə bağlayar və milləti təşkil edir.

Ernest Renan millətin obyektiv ünsürlərlə meydana gəldiyi düşüncəsini rədd etmişdir. Yazara görə: “İnsan nə irqinin, nə dilinin, nə də dininin, nə də nəhirlərin izlədiyi yolun, nə də sıra dağların yönünün əsəridir. Sağlam duyğulu və isti qəlbli insanların bir araya gəlməsi mənəvi bir şüur yaradır ki, buna millət deyilir”. Deməli Renana görə, milləti meydana gətirən şey, “birlikdə acı çəkmiş, sevinmiş və birlikdə ümid etmiş olmaq”dır .

Şüphə yox ki, millət bir könül birliyi, bir ruh anlaşması və bunun hüquqi ifadəsi olaraq birlikdə yaşamaq arzu və iradəsidir. Bu birlik və anlaşmanın əmələ gəlməsi üçün əlverişli bir zəmin lazımdır. Bu zəmin əmələ gətirə, yuxarıda qeyd etdiyimiz ortaq dil, ortaq torpaq, ortaq tarix, ortaq soy, ortaq ölkə, ortaq din kimi obyektiv faktorlardır. Ancaq subyektiv və ya kültürəl faktorlar bu zəminin üzərində yüksələ bilər. Demək ki, bir millətin meydana gəlməsində həm obyektiv, həm də subyektiv anlayışlar bir-birini tamamlamalıdır. Ayrıca bir insan topluluğunun bir könül birliyi halını alaraq, bir milləti meydana gətirməsində siyasi qüvvə və təşkilatında böyük rolu vardır. Bütün qeyd etdiyimiz bu qavramlarla birlikdə millətə belə bir tərif verə bilərik:

“Millət - nə yalnız irq, yurd birliyindən, nə dil, tarix və ülkü birliyindən, nə də siyasi, hüquqi və iqtisadi birliyin deyil, yuxarıda saydığımız obyektiv və subyektiv ünsürlərin birləşməsindən meydana gələn tarixi sosial bir gərçəkdir”. Türkiyəli yazar Gökalp “millət nədir” sualına cavab verərkən bu kəlimənin mənasına yaxın olan “irq, qövm, ümmət, xalq dövlət” kimi qavramların tənqidindən yola çıxaraq millətin irqi bir birlik olmadığını, kültürəl bir birliyə dayanan bir tərbiyə yəni eyitim sonunda meydana gələn bir birlik olduğunu ifadə edir.
Bəs millətin və ya hansı millətə mənsub olmağın önəmi nədir. Bu suala cavab tapmağa çalışaq...

Öncəliklə millət önəmlidir və millət olmadan dövlət olmaz. Bir dövlətin var ola bilməsi üçün bəlli bir insan topluluğu olmalıdır. Bəhs etdiymiz topluluğu təşkil edən insanlar bəlli bir dəyərə sahib olmalıdır və bu tarix boyu belə olmuşdur. Bu dəyərlərə coğrafi, irqi, tarixi faktorlar və təşkilatlanma, kültür birliyi daxildir. Millətini bilməyən dövlətinin və vətənini qiymətini bilməz. Milli kimliyinə dəyər verməyən, vətən torpağının da dəyərini anlamaz. Millətin dəyərini anlamayan hər daim işğal altında qalar və ölkəsinin hürriyyətini, azadlığın önəmsəməz. Milli mənliyini, milli dəyərlərini, milli kimliyini, milli ruh birliyini bilməyən, tanımayan, oluşduramayan topluluqlar öz soylarından uzaqlaşır və öz milli birliyini oluşdurmuş başqa millətlərin içində əriyib yox olurlar. Bu halda olan minlərcə topluluq vardır. Buna ən yaxşı örnək Avropadakı, Amerikadakı afrikalılardır. Onlar Avropadakıların köləsi olaraqa yaşamış və özlərinə fransız, ingilis və. s deməyə məcbur edilmişlər.

Bəziləri milli mənsubiyyəti önəmsəmədiyini desələr də amma evlərinə ən kiçik əşya aldıqlarında onun mənşəyini soruşurlar. Məsələn, bir köynək alarkən pambıq yoxsa sintetik olduğunu araşdırırlar. Yaxud bir çanta aldığımız zaman dəri və ya dərini əvəz edici olduğunu sual edirlər. Hal belə olunca, öz mənşələrinə, milli kimliklərinə önəm vermirlərsə demək ki, sosial varlıq olan insana aldıqları əşya qədər dəyər verməyi düşünmürlər. Bu isə ağla və məntiqə sığacaq bir düşüncə deyil.
Türklərdə millət qavramı dövlətin ayrılmaz bir parçasıdır. Bəs biz azərbaycanlıların milləti nədir? Bu suala cavab olaraq “Türk milləti” deyə düşündüyünüzü bilirəm və mən də belə düşünürəm. Amma bəziləri “azəri” və ya “azərbaycanlı” deyə söyləyir. Bu “azəri” sözü son zamanlarda meydana çıxmışdır. Sizə əminliklə deyə bilərəm ki, biz Oğuz Türklərini, “azəri milləti” deyə farslar, “azərbaycanlı milləti” deyə isə ruslar adlandırmışlar. Bunun səbəbi heç şübhəsiz İran adlanan fars dövlətinin 40 milyon Azerbaycan Türkünün ayaqlanmasından qorxduğudur. İran “azərilər” deyə bizləri türk millətindən ayırmaq istəməmişlərdir. Digər tərəfdən ruslar da “azəri və ya azərbaycanlı”, “özbək”, “qazax”, “tatar” “tacik” deyə Türk millətini parçalamış və beləcə hökm etmişdir. Əks halda türklərin tək Türk milləti adı ilə birləşib onlara baş qaldıracaqlarını və Qafqazlarda, Avrasiyada hökm sürəcəyindən əmin olmuşlar. Ruslar və farslar, igilislər tarix boyu Türk millətinə qarşı böl, parçala, ud və ya hökm et siyasətini həyata keçirmişlərdir.
Azərbaycan tarix boyu Oğuz Türkmən, Türk yurdu olmuşdur. Hətta Dədə-Qorqud dastanındakı hekayələrdə keçən yer adlarının Azərbaycanda olduğunu türkiyəli məşhur tarixçi M.F.Kırzıoğlu isbat etmişdir. Azərbaycan türkləri üçün tarixdə bizanslılar “Turkia”, farslar “Türkmən cənnəti” deyiblər. Osmanlı-Səfəvi qaynaqlarında da Azərbaycanda yaşayan əhaliyə Türkmən deyilmişdir. Oğuz Türk hökümdarı olan Şah İsmayil Xətai də Azərbaycan torpağında yaşan əhaliyə doğru olaraq “Türk oğulları” deyə xitab etmişdir: “Ey Türk oğlulları! Dilinizin bir sözünü dünyanın heç bir dilinə, bir ovuc torpağınızı dünyanın heç bir dövlətinə dəyişməyin. Onu qoruyun və gələcək nəsillərə göndərin”.

Azərbaycan adının mənşəyi ilə əlaqədar tarixçilər və araşdırmacılar müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər. Amma “Azərbaycanlı” deyə millətin olmadığı fikirində həm fikir olmuşlar. Bu nöqtədə tarixə baxdığımızda bu mövzunu araşdıranlar qaynaqlarda bölgə xalqına “azərbaycanlı” və ya “azəri” adlarını verməmiş və bu şəkildə tanımlanmamışdırlar. Bu gün yayqın şəkildə və qərəzli olaraq, “azərbaycanlı milləti” , “azəri milləti”, “azəricə dili” və ya “Azərbaycan dili” deyə yayqınlaşdırılır. Bu nədənsə xüsusi ilə Güney Azerbaycanda deyil də Quzey Azerbaycanda belədir. Quzey Azərbaycanda insanların dilində özəlliklə “azəri” və “azəricə” sözləri dolanır. Bu baxımdan fars zülümünə məruz qalmalarına baxmayaraq, Güney Azerbaycandakı soydaşlarımız daha cəsurdurlar və doğruları dəyişdirmirlər. Güney Azərbaycandakı soydaşlarımız hər zaman, hər yerdə Türk millətindən olduqlarını və dillərinin Türkçə olduğunu xüsusi ilə qeyd edirlər. Bunu mən Təbrizə ziyarətimdə özüm gözləmlədim.

“Azəri” deyə farslar atəşə sitayiş edən kiçik bir tayfanı adlandırırlar. “Azərbaycanlı” deyə bir millətin olmayacağını oxuyan, araşdıran hər kəs də anlayar. Çünki “azərbaycanlı”, “amerikalı”, “fransalı” və. s hansı ölkədən olduğunu bildirən ifadədir. Belə bir millət ola bilməz. Necə ki, “iraqlı”, “suriyalı”, “liviyalı”, “dubaylı” deyə millət yoxdur və burda yaşayan insanların milləti ərəbdir. Azərbaycanlıların, özbəkistanlıların, qazaxıstanlıların, türkmənistanlıların, türkiyəlilərin, Güney azərbaycanlıların, İraq və Suriya türkmənlərinin və. s milləti Türkdür, yəni bu insanlar milli azlıqları çıxmaq şərti ilə əsasən Türk millətinə mənsubdurlar.

Miladdan öncəki dönəmlərdən 20-ci yüz ilə qədər Azərbaycanda yaşayan insanlara daima Türk deyilmiş və danışdığımız dilə də türkçə deyilmişdir. Sovet dönəmində rusların işğalı ilə “azərbaycanlı”, “azəri” və “azəricə” ifadələri xüsusi ilə yayqınlaşdırdı. 1936-cı ildə Stalin özəlliklə “Türk milləti” deyilməsinə qarşı çıxaraq “azərbaycanlı” deyilməsini təbliğ etdirir. Stalinin məqsədi Türklərə qarşı “böl, parçala idatə et” siyasətini həyata keçirməkdir. Bu yerdə unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin bu misraları hər şeyi izah edir:

Qurdlar olub çobanların qoyunu,

İtdən öyrənirsən öz soyunu,

Azərilik komunizmin oyunu,

Azəri deyiliz,Türk oğlu Türküz.

Halbuki 1919-cu, 1924-cu ilə aid bəlgələrdə və 1929-cu ilə aid olan kitablarda Türk dili və sonrasında 1934-cü və 1941-ci illərə aid şəxsiyyət vəsiqələrində və pasportlarda “Türk milləti” olaraq qeyd edilir. Sonradan müstəqillik zamanında, mərhum dövlət başçısı Əbülfəz Elçibəyin dönəmində də kitablarin üzərində “Türk dili” deyə özəlliklə qeyd edilirdi.

Demək ki, bizlərin Türk millətinə mənsub olduğumuz gerçəyi işğalçıları (rusları, farsları) ciddi dərəcədə narahat edir və qorxudurdu. Mərhum şairimiz Bəxtiyar Vahabzədə necə də gözəl deyib:

“Anlaya bilmirəm, niyə “TÜRK” sözü,

Kiminsə başına düşən daş olmuş...”

Azərbaycanın şairlərindən biri olan Səməd Vurğun da Stalinin qəbulunda oxuduğu “Rəhbərə Salam” şeirində “Türk” sözünü işlətmişdir:

Bakının sayrışan ulduzlarından,

Çadrasız, boyasız Türk qızlarından,

Uçan durnaların xoş avazından,

Bizim aşıqların avazında,

Şərqin qapısından yanan bir şamdan,

Günəşli gündüzdən, aylı axşamdan,

Azad sənətimdən, azad dilimdən,

Mənə könül verən öz sevgilimdən

Salam gətirmişəm huzuruna mən,

Bu gündən, gələcək qərinələrdən!

Sizlərlə azərbaycalıların Türk millətinə məxsus olduğunu tarixi dəlillərə və bəlgələrə əsasən paylaşdım. İndi özlərini “azəri” deyə atəşə sitayiş edən kiçik bir tayfa olaraq görənlərə və “azərbaycanlı” milləti deyə adlandıranlara yenidən düşünmələri gərəkdiyini məsləhət görürəm. Əks halda sadəcə 1936-ci ildən sonra meydana gələn bir millət olaraq kiçilərlər. Halbuki bizlər şanlı Oğuz Türkləriyik və milladdan 5 min il öncəyə uzanan bir tariximiz vardır. Digər tərəfdən bizim müstəqilliyimizin rəmzi olan üç rəngli şanlı bayrağımızdakı mavi, göy rəngin anlamının türk milləti olduğumuzu və soyumuzun Gök Türklərdən gəldiyini bildirdiyini anlamaları lazımdır. Bunu Azərbaycanda ibtidai sinifdə oxuyan şagirdlərin belə bildiyi halda, yaşı kifayət qədər olan bəzi millət vəkillərinin və ya akademiklərin bilməməsi həqiqətən heç də inanadırıcı deyil. Bu qərəzli Türk düşmənliyinə son verilməsi lazımdır! Azərbaycanın mərhum, qurucu Türkçü lideri, dövlət başçısı Əbülfəz Elçibəyin bu fikirlərini xatırlatmaq istərdim “Türklük odur ki, Türklüyün önəmini dərk edəsən və onunla fəxr edəsən. Necə ki, ingilislər ingilisliyini dərk edir və onunla fəxr edirlər”, “Türk deyiləm” deyənə qarşı heç vaxt israr etməyin. Allahın bəxş etdiyi şərəfi istəməyən şərəfsizə biz zorla, zorla şərəf verəcək deyilik əlbəttə”.

Azərbaycanın mərhum dövlət başçısı Heydər Əliyev də hər zaman “Türkiyə və Azərbaycan bir millət, iki dövlətdir” demişdir.

Sözümü mərhum şairimiz və düşünürümüzün bu misralariyla bitirmək istərdim:

Əslimi, nəslimi tanıyıram mən,

Qarışqa deyiləm özümdən hürkəm.

Sən kimsən, sən nəsən, özün bilərsən

Mən ilk qaynağımdan Türk oğlu Türkəm!

Diqqətinizi bu yazımda açıqca Türk olduğumuza yönəltdim. Bunu inkar etməyə çalışanların əminəm ki, qanında ya rus və ya erməni qarışığı ola bilər. Amma bu onlara haqq vermir ki, bütün azərbaycanlıların Türk olmadığını idda etsinlər. Bu hüquqi bir suçdur! Unutmayın bizlər şanlı Oğuz Türkləriyik! Vətənimizin, ölkəmizin adı Azərbaycandır. Türkiyəli 80 minlyonluq Türk qardaşlarımız hər zaman Can Azərbaycan deyərlər. ÇÜNKİ ONLAR EYNİ CAN, EYNİ QAN OLDUĞUMUZU BİLİRLƏR. Nə mutlu Türküm deyənə!


P.S. Türk komutan İshak Çelik bəyə verdiyi dəyərli bilgilər üçün xüsusi təşəkkür edirəm, sayqılarımla.


Aynur Talıblı

İstanbul Sabahattin Zaim Üniversiteti,

Tarix və Mədəniyyət Araştırmaları Bölümü