Uzun illər torpaqalrımızın azadlığı uğrunda döyüşmüş, könüllü olaraq öz işini buraxıb Vətənə hərbçi kimi xidmət etməyi hər şeydən üstün tutmuş Qabil Rəhimov 24 ildən sonra “KƏLBƏCƏR İŞĞALINDA MÜƏMMALAR ACILMALIDI” yazısını redaksiyamıza təqdim edib.
Dia.az modern.az-a istinadən həmin yazını olduğu kimi təqdim edir.

Hər şeyi açıq göstərəcəm

Düz 24-il bundan əvvəl, mart ayının bu günlərində Kəlbəcərin süqutu başlandı və aprelin 2-4 arası o boyda rayon bütövlüklə işğal edildi.
İndi həmin hadisələrə müxtəlif yanaşmalar sərgilənir. Bu işğalın necə baş verdiyi müzakirə olunur.
Bütün bunları nəzərə alaraq, mən bu yazımda Kəlbəcərin necə işğal edildiyini, o hadisələrin xronologiyasını açıq göstərəcəm.
Çox təəssüf ki, hələ də bir coxları bütövlüklə həmin hadisəni Rusiya ilə bağlayaraq, daxildə edilən xəyanətləri, özbaşınalıqları, hakimiyyətin səriştəsizliyini, onun apardığı siyasətin iflasını, o vaxtkı müxalifətin hakimiyyət üğrunda mübarizədə xəyanət yolu tutanların yanında olmasını və Rusiyanın hazırlayıb burda həyata kicirdiyi oyunları idarə edən sapı özümüzdən olan “baltalar” gizlətməyə calışırlar.

Hakimiyyət Rusiyanı hədəf seçməklə Kəlbəcəri işğal etdirdi

Bəli, Kəlbəcərin işğalı Rusiyada hazırlanmış bir ssenari idi. Amma bu, o demək deyil ki, ruslar gəlib işğalı özləri həyata kecirdilər. Ssenari Rusiyada hazırlanmışdı, yerlərdə isə onların qulları bu ssenarini yerinə yetirirdilər. O zaman AXC düzgün siyasət aparsaydı, Amerikanın, Qərbin yağlı vədlərinə inanıb Rusiyanı qarşısına almasaydı və daxildə Rusiyanın formalaşdırdığı komandanı vaxtında görə bilib, onları zərərsizləşdirsəydi, bütün bunlar baş verməzdi.
Lakin o hakimiyyət bu gücdə deyildi.

Kim aşağıdakı suallara cavab verə bilər:

-Kəlbəcər işğal olunanda, 1992-ci ilin aprel ayında Gəncədə nə baş verirdi?
-Niyə Müdafiə Nazirliyi ilə Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları üz-üzə idilər?
-Niyə Kəlbəcərə qüvvə göndərilmirdi?

Deyirdilər əlavə qüvvəmiz yoxdur. Bəs, Gəncədəki qüvvələr kimin idi? Niyə DİN məhşur OMON-u göndərmədi?
Daxili qoşunlar harada idi?
Əgər qüvvə yox idisə, Murov ermənilərin əlinə kecən kimi dağın ətəyinə toplanan o ordu birləşmələri hardan gəldi?
Əsl dağ döyüşündə istifadə edilən 50-yə qədər texnika... 1000-ə yaxın əsgər, zabit...

Hamıya isbat etməyə hazıram, Surət Hüseynov…

Hər bir zabitə də, siyasətciyə də isbat etməyə hazıram ki, həmin qüvvələr 1993-cü iln martın 15-də Kəlbəcərə köməyə göndərilsəydi, o bölgəyə hücum edən erməni- rus birləşmələrini darmadağın edərdik. Necə ki, 1993-cü ilin yanvarın 4-7-də Lacında onlara tutarlı cavab vermişdik.
Hesab edirəm ki, nə o vaxtki hakimiyyət, nə hakimiyyətə qarşı olan Gəncədə formalaşmış hərbi birlik, nə də müxalifətcilər hec vaxt bu hadisənin sirlərinin acılmasına imkan verməyəcəklər.
Çünki xalqa olan münasibətlərinin ic üzü acılar. Xəyanətlərinin nələr olduğu üzə cıxar. Nəhayət baş verənlərin pərdəarxasının gələcək ücün acılmasının vaxtıdır.
Açılmalıdır ki, xalqımızın tarixində belə səhiflər bir daha baş verməsin.

Kəlbəcərin işğalı bu cür baş verib!

1993-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Rusiya arasında əməkdaşlıqla bağlı heç bir razılıq əldə olunmadı. Bundan sonra Rusiya bütün gücünü AXC-yə qarşı yönəltdi.
Bu, o vaxt baş verirdi ki,AXC hakimiyyəti xalq arasında nüfuzunu xeyli itirmişdi. Müxalifətin təzyiqlərinə duruş gətirə bilmirdi. Güc strukturları hökumətə tabe olmurdu. Yəni əslində, AXC hakimiyyəti özü də qısa müddətdə laxlamaşdı. Bir daha qeyd etmək istərdim ki, AXC hakimiyyətinin ən ciddi səhvi Rusiyanı az qala özünə hədəf seçməsi idi. Bu, həm səriştəsizlik idisə, həm də odla oynamaq idi.
Qarabağdakı müvəqqəti qələbədə qazandıqları nüfuzlarından istifadə edərək, bir coxları özlərini regionları idarə edən rəhbər kimi aparırdılar. Bu cür hallar dövləti çox böyük təhlükə ilə üz-üzə qoyurdu. Rusiya Azərbaycan hökumətini daha da zəiflətmək üçün Qarabağda əməliyyatlara başladı. Belə ki, Ermənistandan Qarabağa keçirdiyi güclü hərbi birləşmələrin vasitəsilə Ağdərə istiqamətində hücum etdilər.
Bu zaman Ağdərədə yerləşən Azərbaycan hərbi hissələrinin bir hissəsi mövqeləri qoyub Gəncəyə - öz dislokasiya yerlərinə qayıtdı.
Bu da ermənilərin işinə yaradı. Ermənilər 10 gun ərzində Ağdərənin Sərsəng su anbarı ətrafında olan bütun kəndlərini ələ keçirib, Azərbaycan ordusunu Tərtər istiqamətinə geri çəkilməyə məcbur etdi.
Bundan sonra Kəlbəcər rayonunu mühasirəyə düşdü. Kəlbəcərin işğalı bu cür baş verdi.
Kəlbəcər işğalının əsas səbəbi o vaxtkı hakimiyyətin vəziyyəti düzgün qiymətləndirməməsi və səhv siyasət aparmasının məntiqi nəticəsi idi. Həmin səhv siyasəti və atılan səhv adımları gizlətmək ücün Kəlbəcərdə baş verənləri xalqdan gizlətdilər. İndiyə qədər bu haqda hec vaxt danışılmayıb.
1993-cü il yanvar ayından başlayaraq, Ermənistandan Qarabağa təlim kecmiş və komplektləşmiş hərbi hissələr kecirməyə başladılar. Həmin hərbi hissələr Lacın rayonundan hücuma kecərək, Kəlbəçərə girməyə calışdılar. Bu döyüşlər yanvarın 4-dən 7-nə qədər davam etdi. Lakin Laçının şimalında yerləşən Azərbaycanın hərbi hissələri güçlü müdafiə istehkamları qurub bu hüçumların qarşısını aldılar. Ermənilər hiss ediləcək dərəcədə itki verərək geri cəkilməyə məçbur oldular.
Bu istiqamətdən Kəlbəcərə keçməyin mümkünsüz olduğunu bilib hücum əməliyyatını dayandırdılar.
Verdikləri itkiləri bərpa etmək ücün Laçın rayonunda dislokasiya olunub Ermənistandan gələn yeni qüvvələr hesabına özlərini bərpa etdilər. Bu əməliyyat fevral ayına qədər davam etdi. Fevral ayının əvvəlində bu hərbi hissələri Qarabağa köçürməyə başladılar. Həmin vaxt Azərbaycanın Ağdərə bölgəsində yerləşən hərbi qüvvələri Qarabağın icərilərinə doğru hüçum əməliyyatları aparırdılar və bir neçə kəndi azad etmişdilər. Lakin həmin əməliyyatlar zamanı bu istiqamətdə bir cox anlaşılmazlıqlar baş verdi.

Kəlbəcər mühasirəyə alınanda Surət qoşunu Gəncəyə çəkdi

Hərbi hissələrdən bir hissəsi Gəncəyə öz dislokasiya yerlərinə qaytarıldı. Bu boşluqdan istifadə edən ermənilər Ağdərə istiqamətində hucumlar edib, orda olan Azərbaycan briqadalarını Ağdərə şəhəri və Tərtər istiqamətinə geri çəkilməyə məcbur etdilər. 10 gün gedən döyüşlərdən sonra ermənilər Sərsəng su anbarı və onun ətrafında olan kəndləri işğal edib Kəlbəcər rayonunu mühasirəyə aldilar.

Bu zaman Kəlbəcər rayonunda heç bir hərbi hissə yox idi. Təkcə Ermənistanla 110 km sərhəddə bir batalyon sərhədci kimi zastavalarda keşik çəkirdi. Ermənilər bundan istifadə edib Kəlbəcər ətrafına guclu qüvvələr gətirərək hucuma hazırlaşırdılar.
Azərbaycan rəhbərliyində isə bir çaşqınlıq və daxildə hərc-mərcilik hökm sürürdü.
Müdafiə Nazirliyində bir çox kadrları dəyişdirdilər. O cümlədən müdafiə naziri Rəhim Qazıyevi və korpus komandiri Surət Hüseynovu da azad edib, yeni müdafiə naziri və korpus komandiri təyin etdilər.
Bundan sonra Azərbaycanda Gəncə və onun ətrafında olan silahlı qüvvələr Müdafiə Nazirliyinə tabe olmaqdan imtina edib Surət Hüseynovun ətrafinda birləşdilər.
Bunlar o qüvvələr idi ki, 6 aydan çox təlim keçmiş və bütöv komplektləşdirilmiş briqada və batalyonlar idi.
O vaxtki hakimiyətdən narazı siyasi qüvvələr də Gəncədə Surət Hüseynovun ətrafinda birləşib, bu hərbi hissələri öz əllərində saxladılar. Bundan ehtiyatlanan hökumət həmin qüvvələrə qarşı Gəncədə bir çox hərbi qüvvələr və Daxili İşlər Nazirliyinin bir neçə batalyonunu saxlayırdı. Kəlbəcərdə isə vəziyyət getdikcə ağırlaşırdı. Artıq rayon real təhlükə ilə üz-üzə qalmışdı.

Müdafiə Nazirliyi bizə cavab vermədi, kömək göndərmədi

Kəlbəcər rayonu bizim xidmət etdiyimiz 701 saylı hərbi hissənin arxa cəbhəsi olduğuna görə briqada komandiri Bakıdan əmr gəlmədən əlimizdə olan qüvvələrlə Kəlbəcəri müdafiyə etmək üçün bir neçə istiqamətdə müdafiə mövqeləri qurdu.
Kəlbəcərə hücum edən erməni hərbi birləşmələrinin gücünü bildiyimizə görə Bakıya - Müdafiə Nazirliyinə 1993-cü il mart ayının 1-də Kəlbəcəri necə müdafiə etmək olar təkliflərini göndərdik.
Belə ki, rayonu müdafiyə etmək ücün təçili olaraq briqada göndərib Kəlbəcərin müdafiəsini qurmaq olardı ki, bu halda bizim briqada da Laçının şimal hissəsini əlində saxlaya bilərdi. İkinci təklif Kəlbəcərdə dağ alayı yaradıb və onun müdafiəsini təşkil etmək olardı.
Nazirlik bunları edə bilmədikdə, üçüncü təklifimiz bu oldu ki, vaxtında bizim briqadanı Laçınin şimal hissəsindən geri çəkək, Kəlbəcərin müdafiəsini quraq. Ancaq nazirlikdən heç bir məlumat gəlmədi.

Martın 5-də polkovnik Əzizağa Qənizadə Bakıya gedib Müdafiə Nazirliyində bütün bu məlumatları rəhbərliyə çatdırdı. Çox təəssüf ki, mart ayının 15-nə qədər Kəlbəcərə heç bir qüvvə və kömək göndərilmədi.
Ermənilər isə artıq hücuma hazır idilər. Müdafiə Nazirliyi Gəncədəki hərbi hissəni göndərə bilmədiyindən, ikinci təklifimiz əsasında Kəlbəcərdə alay yaratmaq ücün əmr verdi. Lakin bu, artıq Kəbəcərin müdafiəsi üçün gec idi. Bakıdan və rayonlardan, metrolarda, avtobus dayanacaqlarında saxlanılan adamları Kəlbəcərə göndərirdilər. Göndərilənlərin isə hec bir döyüş təcrübəsi yox idi, adi silahlardan belə, istifadə edə bilmirdilər.
Başqa yolumuz olmadığndan, məcbur olub onlardan iki bölük yaradıb Ağdərə ilə sərhəd olan Narışdar və Ağdaban kəndində yerləsdirdik. Əsas Ağdərə-Kəlbəcər yolunda yerləşən Çərəkdar kəndində isə briqadanın 120 nəfərlik qüvvəsini yerləşdirdik. Düşmən əsas qüvvəsini bu istiqamətdə cəmləmişdi.

Ermənilərin 2 vertolyotu, 4 tankı və 50-dən çox canlı qüvvəsi məhv edildi

Martin 22-dən düşmən hücum əməlyatlarına başladı. İlk hücum gözlədiyimiz kimi, Çərəkdar kəndinə oldu. Bu istiqamətdə bir gün gedən döyüşdə ermənilər xeyli itki verərək geri çəkildilər. Bir gün sonra ermənilər kəndi ələ keçirmək üçün böyük qüvvə ilə hücuma keçdilər. Əməliyyatda onlarla tank, PDM-2-1 və havadan 4 vertolyot iştirak edirdi. Qüvvələrin qeyri-bərabər olmağına baxmayaraq, düşmən kəndə girə bilmədi və itkilərinin böyük olduğuna görə geri çekilməyə məcbur oldular.

O döyüşdə 2 vertolyot, 4 tank və 50-dən çox canlı qüvvə məhv edildi və kəndin ətrafında qaldı. Cox təəssüf ki, digər kəndlərdə qüvvələrimiz cox zəif idi. Bundan istifadə edən düşmən hücum istiqamətini dəyişdi. Ağdaban və Narışdar istiqamətindən hüçum etdi. Bu kəndləri işğal edib Cərəkdardakı qüvvələrimizi mühasirəyə aldılar. Burda olan qüvvələrə isə heç bir kömək olmadığına görə, bir günlük döyüşdən sonra böyük itkilər verdik. Bu qüvvələrdən çəmi 12 nəfər mühasirəni yarıb Tərtər istiqamətində, 6 nəfər isə Kəlbəçər istiqamətində mühasirədən çıxmışdı. Bu döyüşdən sonra demək olarki ermənilərin qarşısında hec bir qüvvəmiz qalmamışdı.
Bakıdan göndərilən dəstələr vertolyotdan düşüb Murova tərəf qacırdılar.
Əhali arasında böyük çaşqınlıq yarandı.

Kəlbəcərdə soyqırımı etmək istəyirdilər

Kəlbəçər rayonuda 2-ci Xocalı soyqırımı təkrarlana bilərdi və de-fakto əhali bui faciə ilə üz-üzə qalmışdı. Bizim briqadanı isə Laçından geri çəkməyə icazə vermədilər.
Polkovnik Qənizadə düşmənin bu istiqamətdə hücumunu saxlamaq üçün Laçında olan qüvvələrdən 2 tank, 4 PDM və 60 nəfər canlı qüvvəni Ağdaban istiqamətinə göndərməyə qərar verdi.
Həmin vaxta Laçında 4 istiqamətdə düşmənin hücumlarının qarşısı alınırdı. Martın 30-u axşama qədər Lacın rayonunda düşmən 1 metr də irəliləyə bilmədi.
Kəlbəcərdə isə vəziyyət çox pis idi.
Bu vəziyyət briqadanı təhlükə qarşısında qoyurdu. Belə ki, yeganə yolumuz olan Kəlbəcər-Laçın yolunun düşmən əlinə keçməsi təhlükəsi var idi. Bu da briqadanın Laçında mühasirəyə düşməsi ilə nəticələnərdi. Martın 25-26-da Laçından gətirilən qüvvə ilə Ağdaban istiqanətində əməliyyat aparıldı. Lakin düşmən eyni vaxtda Ağdabanla yanaşı, tunel istiqamətində də hücum etdi. Bağlıpəyə deyilən ərazidə açıq döyüş getdi. Düşmən tərəfdən bütün silahlardan və texnikalardan istifadə edilirdi, canlı qüvvə isə dörd dəfə bizdən çox idi. Bu döyuşdə böyük itki verərək 1 tank, 1 PDM və 18 əsgərlə geri çəkilib tunel istiqamətində mudafiə qurduq.

Martın 26-da korpus komandiri general Nəciməddin Sadıqov və MN-dən bir necə polkovnik Kəlbəcərə gəlmişdi.
Sonradan general Zaur Rzayev də gəldi. Lakin Kəlbəcərə heç bir hərbi qüvvə göndərilmədi. Vəziyyəti görən generallar hökumətə Kəlbəcərin ağir vəziyyətdə olduğunu anlada bildilər.
Bundan sonra müdafiyə naziri general Dadaş Rzayev martın 30-u günün ikinci yarısında briqadanın Laçının şimalından Kəlbəcərə keçməsi üçün əmr verdi. Lakin bu əmr çox gec idi. Kəlbəcərdə bütün strateji yüksəkliklər düşmənin əlinə keçmişdi. Bundan başqa briqadanı köçürmək üçün vaxt az idi. Laçının kəndlərində 5 min əhali yaşayırdı ki, bunları da evakuasiya etmək lazım idi. Mövqeləri elə boşaltmaq lazım idi ki, arxadan bizə zərbə vura bilməsinlər. Bu da vaxt aparırdı.
Briqada vaxt itirmədən Kəlbəcərə yollandı. Gecə səhərə yaxın 2 bölük tuneli keçdi. Artıq tunel ərazisi neytral zona idi. Ermənilər tunelə lap yaxınlaşmışdı. Martın 31-i səhər tunel ermənilərin əlinə keçdi. Biz dərhal iki böluklə tunel istiqamətinə hücum etdik. Lakin bütün yüksəkliklər ermənilərdə idi və güclü müqavimət göstərdilər. Böyük itki verərək, geri çəkilməyə məcbur olduq.
Onlar nəyin bahasına olursa olsun, tuneli əllərində saxlamağa çalışırdılar. Çünki briqadanı yolda vurmaq imkanı qazanmışdılar. Martın 31-i günün ikinci yarısında general Nəciməddin Sadıqov və polkovnik Qənizadə Bakıdan gələnlərdən 60 nəfərlik bir qüvvə ilə bizə yenidən tunel istiqamətində hücum etməyə əmr verdilər. Lakin yenə düşməni geri çəkilməyə məcbur edə bilmədik, çünki qüvvələr nisbəti bir necə qat ermənilərin xeyrinə idi. 40-dan çox itki verərək geri çəkildik. Tunel ermənilərin əlində qaldı. Aprelin 1-də tuneldən Laçın istiqamətinə gedən yolda ermənilər briqadanı artilleriya və texnikalardan istifadə edərək, vurub sıradan çıxardılar. Sağ qalan əsgər və zabitlər dağlarla Daşkəsən istiqamətinə və az hissəsi Murov istiqamətə çıxa bildi. Bütün texnikalar məhv edildi və bir çox əsgərlərimiz əsir götürüldü.

Mahir Quliyrev omasaydi, mülki əhalini qıracaqdılar

Kəlbəcərin və Laçının şimal hissəsi ermənilərin əlinə keçdi. Sonra ermənilər Kəlbəcər şəhərinə hücum etdilər. Şəhər ətrafında gedən döyüşlərdə komandiri Tahir Cəfərov öz batalyonu ilə sonadək vuruşdu və əhalini ermənilərin əlinə keçməyə imkan vermədilər. Özləri isə şəhid oldular.
Tunel istiqamətində olan hərbi birləşmələrin qarşısında isə polkovnik Qənizadə, general Nəciməddin Sadıqov və əlimizdə olan yeganə qüvvə Mahir Quliyevin 50 nəfərlik sağ qalan əsgərləri vuruşurdu. Onu da qeyd edim ki, Mahir Quliyev sonrakı döyüşlərdə şəhid oldu. O, əslən kəlbəcərli idi. Mülki insanların erməni girovuna düşməməsi, düşmən gülləsinə tuş gəlməməsi üçün o, böyük qəhrəmanlıq göstərdi.

Aprelin 1-də ermənilər Qamışlı körpüsü istiqamətində hucum etdilər. Mahir Quliyevin batalyonu az qüvvə ilə düşmənə güclü müqavimət göstərdi və bu mövqeni əllərində saxladılar, çünki əhalinin çıxmasi üçün yeganə yol Qamışlı körpüsündən keçirdi. Bu döyuşdə düşmən bir tank, iki PDM 20-dən çox canli qüvvə itki verərək geriyə çəkildi.

Axşama doğru ermənilər yenidən hücum edərək bizi öz mövqelərimizdən çıxartmağa çalışdılar. Bu dəfə polkovnik Qənizadə 10 nəfərlə köməyə gəlib döyüşü idarə etdi və biz mövqelərmizi saxlaya bildik. Aprelin 2-də ermənilər yenidən 3 istiqamətdən hücuma keçdilər.
Hücumun qarşısın ləngidə-ləngidə biz Qamışlı körpü istiqamətində olan bütün əhalini Murov istiqamətinə keçirə bildik.
Orada olan kiçik qüvvəmiz mühasirəyə düşdü. Axşama doğru 20-dən çox itki verərək, mühasirədən çıxıb Murov istiqamətinə çəkildik.
Aprelin 4-də bütün o istiqamətlərdə olan mülki əhalini Murov aşırımından keçirib Toğana və Hacikəndə gətirdik.
Artıq Murov dağı ermənilərin əlinə keçmişdi. Xanlar rayonu və Gəncə şəhəri üçün təhlükə yaranmışdı. 36 nəfərlik bir qüvvə ilə polkovnik Qənizadə və Mahir Quliyev Murovu geri qaytarmaq üçün hücum əməliyyatı apardılar.
Murovu böyük itki bahasına da olsa, geri ala bildik. Bu döyüşlərdə batalyon komandiri Mahir Quliyev və 16 nəfər əsgər şəhid oldu.
Aprelin 5-nə qədər Bakıdan və Gəncədən heç bir kömək gəlmədi.
Kəlbəcər rayonunun işğalı beləcə, gözümüzün önündə bu şəkildə başa çatdı.

Qabil Rəhimov
Qarabağ müharibəsi əlili, ehtiyatda olan zabit