Son həftələr İranda hazırkı Ali rəhbər Əli Xamneyinin ölümündən sonra hakimiyyətin oğlu Müctəbaya keçməsi ehtimalı ilə bağlı ictimai müzakirələr yenidən başlayıb. O cümlədən bu debatın fonunda islahatçı müxalifətin lideri Mir Hüseyn Musəvinin səsləndirdiyi Müctəbanın mümkün davamçı kimi yetişdirilməsi ideyasının tənqidi, Müctəbanın ayətullah məqamına yüksəldilməsi haqqında hesabat və cümə namazı imamlarından birinin imam olaraq təyin edilməsinə dəstək ifadəsi.

TEREF.AZ reyting.az-a istinadla xəbər verir ki, bu barədə INSS saytı yazıb.

Təhlil müəllifi Raz Zimmt qeyd edir:

Hakimiyyətin Xamneyinin oğluna verilməsi ehtimalı artıq İslam İnqilabının təməl prinsiplərinə zidd olduğu üçün ictimai qınaqlara səbəb olub. İndiki məqamda bu ssenarinin həqiqətən də ciddi nəzərdən keçirildiyini qiymətləndirmək hələ tezdir. Bununla belə, Xamneyinin yerinə uyğun konsensus namizədinin olmadığı bir şəraitdə hazırkı Ali rəhbərin ölümünün alternativ idarəetmə modelinə, o cümlədən sülalə hakimiyyətinə keçidə zəmin yarada biləcəyini istisna etmək olmaz.

Ali rəhbər Əli Xamneyinin ölümündən sonra hakimiyyətin oğlu Müctəbaya keçməsi ehtimalı ilə bağlı ictimai müzakirələr, islahatçı müxalifətin lideri Mir Hüseyn Musəvinin (2011-ci ilin fevralından ev dustaqlığındadır) islahatçı “Kəlemeh” saytında dərc etdiyi məqalədən (9 avqust 2022-ci il) sonradır.

O, bəyanatlarından ibarət yeni ərəbcə toplusunun girişində rejim tərəfdarlarının Müctəbanın atasının varisi kimi irəli sürülməsinə zəmin yaratmaq üçün hazırladıqları “plan” barədə xəbərdarlıq edib. Musəvi, Müctəbanın mümkün varis kimi illərdir yayılan şayiələrə toxunub. 2500 il əvvəlki köhnə İran şah sülalələrinin hakimiyyətə qayıdıb-qayıtmadığını və rejimin yüksək səviyyəli məmurlarının bu şayiələri niyə təkzib etmədiklərini soruşub.

Bu illər ərzində İran müxalifətindəki mənbələr Xamneyinin ikinci oğlu Müctəbanı böyük nüfuz sahibi, həssas məsələlərlə məşğul olan və atasının ofisində qeyri-rəsmi məsləhətləşmələrdə iştirak edən biri kimi göstəriblər. Bundan əlavə, 53 yaşlı Müctəbanın təhlükəsizlik-kəşfiyyat elitası ilə, xüsusilə də İnqilab Keşikçiləri Korpusunun kəşfiyyat təşkilatının keçmiş rəhbəri, 2022-ci ilin iyununda vəzifəsindən uzaqlaşdırılan Hüseyn Taeblə yaxşı əlaqələri olduğu bildirilir.

Həmin xəbərlər Müctəbanın atasının yerinə keçəcəyi ehtimalı ilə bağlı qiymətləndirmələrin əsasını təşkil edib. Buna baxmayaraq, Musəvinin şərhi, xüsusən də İran konstitusiyasına görə, Ali rəhbərin ölümündən sonra onun varisinin təyin edilməsinə cavabdeh olan Ekspertlər Məclisinin sentyabrın əvvəllərində keçiriləcək dövri iclasına hazırlıq zamanı böyük maraq doğurub.

Musəvinin bəyanatının dərcindən bir neçə həftə sonra Qum şəhərindəki şiə dini qurumuna bağlı olan “Rasa News” internet saytı Qum seminariyasında Müctəba Xamneyinin rəhbərliyi altında ilahiyyat üzrə seminara tələbə qeydiyyatının başlandığını bildirib. Müctəba bir neçə il ilahiyyatdan dərs desə də, bu xəbərdə onun “Ayətullah” titulundan istifadə etməsi xüsusi maraq doğurub.

Son illərdə İran mətbuatında dərc olunan bir neçə xəbərdə Müctəbadan Ayətullah kimi bəhs edilir, dini qurumla əlaqəli internet saytında bu adın istifadəsi onu növbəti Rəhbər kimi yetişdirmək niyyətindən xəbər verə bilər.

Müctəbanın varis təyin olunmasının başqa mümkün təsdiqini İsfahan əyalətinin Bəharistan şəhərinin cümə namazı imamı Mehdi Taczadənin Musəvinin açıqlamalarına cavabında tapmaq olar. Sentyabrın əvvəlində etdiyi xütbədə sərt xətt xadimi Xamneyinin oğlunu tərifləyib və onu Lider kimi fəaliyyət göstərmək üçün qanunla tələb olunan meyarlara cavab verən mümkün namizəd kimi təqdim edib. Taczada Müctəbanı "İslam və Qərb düşmənləri üçün tikan" adlandırıb və iddia edib ki, Ekspertlər Məclisi onu Ali rəhbər təyin etmək qərarına gəlsə, bu, sülalə rejiminə işarə etməyəcək.

Musəvinin sözləri əsasən mühafizəkar fraksiyadakı rejim tərəfdarlarının kəskin tənqidinə səbəb olub. Tənqidlərin çoxu onun İranın Suriyada iştirakı və Əsəd rejiminə dəstəyi ilə bağlı qeyd-şərtlərinə yönəlsə də, varislik məsələsinə münasibəti də əks-səda doğurub.

Məclisin mədəniyyət komitəsinin sədri Mörtəza Ağa-Tehrani Musəviyə sərt hücumlar edərək onu yalan yaymaqda ittiham edib. Sərt siyasətçi “Fars” xəbər agentliyinə müsahibəsində deyib ki, bu qəbildən yalan xəbərlər yayanlar ölkəyə zərər vurmaq, ictimai rəyi qızışdırmaq, xarici mediaya və İranın düşmənlərinə xidmət etmək istəyirlər. Mühafizəkar gündəlik “Həmşəhri” qəzetinin baş redaktoru Abdullah Gənci də Musəvinin sözlərinə etiraz edərək, Musəvinin 2009-cu ildə prezident seçkilərin nəticələrinin saxtalaşdırılması ilə bağlı səsləndirdiyi iddialara bənzər heç bir sübut təqdim etmədiyini diqqətə çatdırıb.

Xamneyinin oğlunun atasının yerinə keçməsi ehtimalı həm də ictimai qınağa səbəb olub. İslahatçı “Hammihan” qəzetinin dərc etdiyi “Sülalə hakimiyyətinə qarşı” sərlövhəli məqalədə qeyd olunub ki, İran liderinin bu illər ərzində verdiyi bəyanatların tədqiqi onun hakimiyyətin miras yolu ilə ötürülməsinə qəti etirazını göstərir. Məqalədə Xamneyinin bu variantdan imtina etdiyini bildirən və İslam İnqilabının görkəmli nailiyyətlərindən biri kimi monarxiya hakimiyyətinin ləğvindən bəhs edən açıqlamalar toplusu yer alıb.

Ruhani Rəşid Davudi də hakimiyyətin Xamneyinin oğluna verilməsinə kəskin etirazını bildirib. Sentyabrın 7-də “Ensaf” xəbər saytına verdiyi müsahibədə o, iddia edib ki, hakimiyyətin vərəsəlik yolu ilə ötürülməsi İslam Respublikasının əsas prinsiplərinə və “İslam fəqihinin qəyyumluğu” anlayışına tamamilə ziddir. O, vurğulayıb ki, Rəhbərin oğlunun onun varisi təyin edilməsinə heç bir hüquqi maneə olmasa və Müctəba bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün lazımi keyfiyyətlərə malik olsa belə, bu, İslam Respublikasının mahiyyəti və konstitusiyanın ruhu ilə uyğun gəlmir.

Varislik məsələsi ilə məşğulluğun artması fonunda Ekspertlər Assambleyasının iclasının yekun bəyanatında da bu məsələyə toxunulub. Bəyanatda xüsusi olaraq Müctəbanın varis təyin edilməsindən bəhs edilməsə də, İran düşmənlərinin rəhbərlik institutunda “şübhələr yaratmaqla” Rəhbərin statusunu zəiflətmək cəhdləri qeyd olunub və vurğulanıb ki, Rəhbərin seçilməsi yalnız namizədlərin ixtisaslarına uyğun olaraq həyata keçirilir.

Xamneyinin qocalması və səhhətinin pisləşməsi ilə bağlı artan xəbərləri nəzərə alaraq, varislik məsələsi son illərdə daha da aktuallaşıb. Onun varisinin təyin edilməsi ilə bağlı məsuliyyət Ekspertlər Məclisinin üzərinə düşsə də, ehtimal etmək olar ki, İnqilab Keşikçiləri və hətta bəlkə də Xamneyinin özü kimi digər güc mərkəzləri də öz maraqlarını qorumaq üçün gələcək dövrdə onun varisinin təyin edilməsində rol oynamağa çalışacaqlar.

Son illərdə Xamneyinin yerinə mümkün namizədlər kimi müəyyən edilən bir neçə din xadimi vəfat edib, o cümlədən: keçmiş prezident Əkbər-Haşimi Rəfsəncani (2017-ci ildə vəfat edib), ədliyyə sisteminin keçmiş rəhbəri Mahmud Haşimi Şahrudi (2018-ci ildə vəfat edib) və Məhəmməd Təqi Məsbah-Yəzdi (2021-ci ildə vəfat edib). Yeri gəlmişkən, hazırkı prezident və ədliyyə sisteminin keçmiş rəhbəri İbrahim Rəisinin adı Xamneyinin yerinə əsas namizədlərdən biri kimi hallanıb. Onun 2021-ci ilin iyununda prezident seçilməsi, Keşikçilər Şurası tərəfindən təsdiq edilmiş yekun namizədlərin siyahısı onu seçkilərdə qalib gəlmək üçün real şansı olan yeganə namizəd kimi tərk etdikdən sonra onun İslam Respublikası rəhbərliyinə mümkün hazırlığının növbəti mərhələsi olub. Bununla belə, Rəisi prezidentliyinin bir ilinin sonunda iqtisadiyyatın yaxşılaşdırılması ilə bağlı verdiyi vədləri yerinə yetirmədiyinə görə hətta mühafizəkar dairələr tərəfindən getdikcə artan tənqidlərlə üzləşir.

Hazırkı rəhbərin yerinə kimin keçə biləcəyini və Müctəbanın mümkün varisin yetişdirilməsi imkanının həqiqətən də ciddi şəkildə nəzərdən keçirildiyini qiymətləndirmək indiki mərhələdə hələ tezdir. Uyğun konsensus namizədi olmadığı halda, Müctəbanın adının atasının yerinə namizəd kimi gündəmə gəlməsi mümkündür. Bu, rejimin artan avtokratizasiyası, İnqilab Keşikçiləri Korpusunun artan siyasi iştirakı və onların siyasi sistemdə mərkəzi qüvvəyə çevrilməsi və mühafizəkarların güclənməsi üçün hakim elitanın rəqabət aparan fraksiyalarının sıxışdırılması fonunda baş verir. Bu hadisələri nəzərə alsaq, Xamneyinin ölümünün alternativ idarəetmə modelinə, o cümlədən sülalə idarəçiliyinə keçid üçün zəmin yarada biləcəyi ehtimalı istisna oluna bilməz.