"İran İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra Cənubi Qafqazda tarazlığın dəyişməsini özünün milli təhlükəsizliyinə, eləcə də orta və uzunmüddətli perspektivdə geosiyasi və geoiqtisadi maraqlarına təhdid kimi qiymətləndirir. Buna uyğun olaraq, indiyə qədər bəzi siyasi, diplomatik və hərbi reflekslər inkişaf etdirdi".
Bizimyol.info xəbər verir ki, bunu Dr. Mehmet Koç Anadolu agentliyi üçün Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyəti, İranın niyə dəhlizin açılmasına qarşı olduğunu və Türkiyənin İranı prosesə inteqrasiyası üçün təklif etdiyi formuldan yazdığı analizdə qeyd edib. O, yazısında qeyd edib ki, İran rəsmi siyasət olaraq Qarabağın müharibə nəticəsində Azərbaycana qaytarılmasını alqışladı. Lakin Tehran bu müharibənin nəticəsidə Azərbaycanın Naxçıvanla quru əlaqəsini təmin edəcək Zəngəzur dəhlizinin açılmasının qəti əleyhinədirlər. Çünki Tehran bilir ki, bu dəhliz reallaşarsa, ikitərəfli münasibətlər kontekstində Azərbaycanın Naxçıvan ilə ərazi əlaqəsi üzərindəki imtiyazını itirəcək.

İranın geosiyasi əhəmiyyətinin azalması

Zəngəzur dəhlizinin reallaşması ilə İran nəinki yuxarıda qeyd olunan üstünlüyünü itirəcək, həm də regional səviyyədə geosiyasi əhəmiyyəti azalacaq. Türkiyə ilə şimalda və şimal-qərbdə yerləşən türk respublikaları arasında birbaşa quru əlaqəsi; Türkiyənin Asiya və Orta Asiya ilə əlaqəsini də təmin edəcəyi üçün İranın türk dünyasında geosiyasi əhəmiyyətini xeyli zəiflədəcək.

Bundan əlavə, qlobal səviyyədə Çindən Qərbə uzanacaq Şərq-Qərb dəhlizi Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə reallaşarsa, İran təkcə regional deyil, həm də qlobal miqyasda geostrateji üstünlüklərini böyük dərəcədə itirmək ehtimalı ilə üzləşir. Bu vəziyyət Tehranın 1990-cı illərdən bəri İranı mərkəzləşdirərək yaratmağa çalışdığı, lakin heç vaxt reallaşdıra bilmədiyi Şərq-Qərb dəhlizinin tamamilə boşa çıxması deməkdir.

1990-cı illərdən İran Pakistan və Hindistan üzərindən Çinə təbii qaz kəməri çəkməyə çalışıb. Layihə uzun müddət gündəmdə qaldı. Lakin Pakistan və Hindistan arasındakı mənfi rəqabət və qarşıdurma, eləcə də Çin və Hindistan arasındakı rəqabət nəticəsində o, günü-gündən reallaşmaq imkanını itirib. Eyni layihənin qərb ayağı kimi Türkiyə vasitəsilə Avropaya çatmaq cəhdi də Türkiyə ilə razılığa gələ bilmədiyi üçün uğursuzluğa düçar oldu.

Bundan əlavə, Türkmənistan və Qazaxıstanın enerji ehtiyatlarının Xəzər dənizinin dibi ilə Azərbaycana, oradan isə Türkiyə və Avropa bazarlarına nəqlini nəzərdə tutan layihələr də gündəmdədir. Bu layihələr həmçinin İranı Türkmənistan qazının Azərbaycan və Türkiyəyə nəqli marşrutundan kənarlaşdırır. Bütün bu səbəbləri nəzərə alsaq, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Tehranın türk dünyasına təsiri xeyli azalacağından İran regionda təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi üstünlüklərini itirə bilər.

İrandakı türklər

İranda əhəmiyyətli türk əhalisi var. Tehran türk dünyasının inteqrasiya səylərinə töhfə verəcək yuxarıda qeyd olunan geosiyasi dəhlizlərin İran türklərinin gələcəkdə bu inteqrasiyanın bir parçası olmaq istəyini və tələblərini gücləndirəcəyini düşünür. Bu səbəbdən də Tehran öz ərazi bütövlüyü və orta və uzunmüddətli perspektivdə milli birlik və həmrəylikdən narahatdır. Bu kontekstdə Zəngəzur dəhlizinin türk dünyasının inteqrasiyasına verdiyi töhfəni sırf iqtisadi baxımdan dəyərləndirməyən İran rəsmiləri istəmədən də olsa, şüuraltı narahatlıqlarını dilə gətiriblər. İranınm keçmiş xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif iştirak etdiyi proqramda ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Trampın Səudiyyə Ərəbistanına: “Bizsiz iki həftəyə gücünüzü itirəcəksiniz”, - ifadəsinə əsaslanaraq, “Biz olmasaq, iki həftəyə türkcə danışacaqsınız”, - deyə Bənzətmə edib.

Azərbaycan türkləri, türkmən türkləri və kaşkay türkləri İranın şimalında, şimal-qərbində və cənubunda səpələnmişlər. Ölkənin ikinci ən böyük etnik çoxluğu olan türklərin əhalisi bir çox türk dövlətlərinin türk əhalisindən daha çoxdur. Bu vəziyyət 100 il əvvələ qədər türk dövlətləri və sülalələri tərəfindən idarə olunan və türk dünyasının mühüm bir parçası olan İranın narahatlıqlarını canlı saxlayır. Çünki İran türkləri İkinci Dünya Müharibəsi illərində Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) dəstəyi ilə müstəqil dövlət olmaq istəklərini və İslam İnqilabından sonra muxtariyyət tələblərini dilə gətiriblər. Ona görə də İran türklərinin türk dünyasının bir parçası olmaq istəyi sadəcə bir tələb deyil və şərait imkan verdiyi zaman reallaşa bilər.

İran türk əhalisi ilə yanaşı, həm də türk dünyasının son min illik tarixinin, mədəniyyətinin və sivilizasiyasının tərkib hissəsidir. Ankara İranı və İran türklərini tənlikdən kənarlaşdırmaq əvəzinə İranı bu prosesə inteqrasiya etmək üçün qazan-qazan prinsiplərinə əsaslanan 3+3 düsturunu tətbiq edərək, Tehranın yeni qazanclardan pay almasına zəmin hazırlayır. Tehranın indiyə qədər inkişaf etdirdiyi reflekslər Türkiyə və Azərbaycanın təşəbbüsü ilə bir tənliyin parçası olmaqdansa, bu tənliyi rədd edən bir anlayışa əsaslansa da, prosesi tamamilə pozmağa imkanı da məhrumdur. Çünki İranın ən yüksək səviyyədə səsləndirdiyi: “Bölgədəki mövcud siyasi sərhədlərin dəyişməsinə imkan verməyəcəyik”, -ritorikası Rusiyanın münasibətindən asılı olaraq indiyədək dayandırılmış vəziyyətdə qalıb. İranın Rusiya və Ermənistanın razılığı ilə reallaşacaq dəhlizə faktiki olaraq müdaxilə etmək şansı yoxdur. İranın “müdaxilə edəcəyik” dedikləri Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizinin keçəcəyi Kəpan şəhərini hərbi əməliyyatla nəzarətə götürməsi ehtimalına cavab olaraq ifadə olunub. Tehran 2-ci Qarabağ müharibəsi zamanı və ondan sonra Moskvanın münasibətinə dəstəkləyici mövqe nümayiş etdirməməyə çalışsa da, Rusiyanın hadisələrin gedişatına münasibətindən o qədər də məmnun deyildi. Tehranda Rusiyanın bu prosesi son ana qədər pozacağına inananlar hələ də az deyil. Ona görə də Tehran son ana qədər Moskvanın addımlarını gözləməyə davam edəcək.

Ukrayna müharibəsi səbəbindən Rusiyanın Türkiyə ilə münasibətlərinin nə dərəcədə inkişaf etdiyini bilən İran Moskvanı dəstəkləyən münasibət nümayiş etdirsə də, Kremlin Cənubi Qafqazdakı balansı İranın xeyrinə dəyişməsinə imkan verəcək müdaxilə səviyyəsinə keçməyib.

İranın Zəngəzur dəhlizinin daxili ictimai rəyi konsolidasiya etmək üçün inkişaf etdirilən Turan-NATO dəhlizi diskurusu çərçivəsində Rusiya və Çini də hədəfə aldığı iddialarının əksinə olaraq, Layihə ilə uyğun gələn dəhliz Çinin “Bir kəmər və yol” layihəsinə mühüm töhfələr verəcəyi üçün Pekinin maraqlarına da fayda verəcək. İranın Türk dünyasının Zəngəzur dəhlizi ilə əldə edəcəyi üstünlüyü gələcəkdə Çinə təzyiq etmək üçün istifadə olunacaq kozır kimi Pekinə təqdim etmək cəhdləri hələlik uğursuzluğa düçar olub.

Digər tərəfdən, Moskvanın Şimal-Cənub dəhlizini işlək vəziyyətə salmaqla Rusiyanın rolunu azaltmaq cəhdləri heç bir reaksiya ilə qarşılanmayıb. Ona görə də İranın Zəngəzur dəhlizinin qarşısına qoymağa çalışdığı regional və qlobal maneələr Tehranın arzuladığı istiqamətdə inkişaf etmir və hələlik bu məsələdə tək qaldığı üçün mümkün müdaxilə imkanlarını məhdudlaşdırır.

Nəticə etibarı ilə Zəngəzur dəhlizi təkcə 36 kilometrlik quru əlaqəsi və ya enerji resurslarının tranziti üçün marşrut deyil, həm regional, qlobal tarazlıqlara təsir etmək gücünə malik, həm də İranın daxili imkanlarına təsir etmək potensialına malik bir layihədir. Bu vəziyyət Tehranda dərin narahatlıqlara səbəb olur və Ankaranın qazan-qazan formulu ilə irəli sürdüyü 3+3 formatı İran üçün ən sərfəli variant kimi görünsə də, Tehran uduzmamaqdansa, qazanmaq məntiqi üzərində hərəkətə keçdiyi üçün bir müddət fərqli həll yolları axtarmağa davam edəcək.
Bizimyol.info