2003-cü ildən sonra İraqda siyasi kövrəkliyi ilə gündəmə gələn Kərkük valilik seçkiləri ilə ölkənin əsas gündəm mövzusuna çevrilib.

Federal hökumətə sahib olan İraqda sonuncu dəfə 2013-cü ildə keçirilən və İŞİD terror təşkilatının təsiri ilə 10 ildir keçirilə bilməyən əyalət şurası seçkiləri 18 dekabr 2023-cü ildə keçirilib. Lakin bu seçkilərin Kərkük üçün xüsusi əhəmiyyəti var idi. Çünki İraqın digər vilayətlərindən fərqli olaraq 18 ildir Kərkükdə əyalət şurası seçkiləri keçirilmir və ölkədə işğal başa çatsa da, işğal idarəsi altında qurulan strukturla yerli idarəetmə qurulmağa çalışılırdı.

Bu vəziyyət əyalətdə yaşayan etnik və dini qruplar arasında ciddi gərginliyə səbəb olub. Ümumilikdə İraqda olduğu kimi, Kərkükdə də etnik, dini və məzhəb kimlikləri siyasi kimliyə çevrildi. Son zamanlar İraq siyasətində bu vəziyyət bir qədər yaxşılaşsa da, Kərkük üçün də eyni siyasi ab-havanın yarandığını söyləmək çox çətindir.

Bu məqamda 18 ildən sonra Kərkükdə keçirilə biləcək əyalət məclisi seçkilərinin Kərkükdəki siyasi və inzibati problemlərin həlli və sabitliyin təmin olunması üçün həll yolu olacağı nəzərdə tutulurdu. Lakin şəhərin sosial balansındakı fərqli dinamikanın seçki nəticələrinə və bununla da siyasi proseslərə əks olunması Kərkükü yenidən İraqın əsas gündəm mövzularından birinə çevirib. Seçkilərdən səkkiz ay keçməsinə baxmayaraq, Kərkük komponentləri arasında vəzifələrin bölüşdürülməsi ilə bağlı razılığın olmaması səbəbindən əyalət şurası yaradıla bilmədi. Sosial müxtəlifliyi ilə tanınan və “kiçik İraq” olaraq təyin olunan Kərküklə bağlı həssaslığa görə, baş nazir Məhəmməd Şia əl-Sudaninin təşəbbüsü ilə “Kərkükün idarə edilməsi koalisiyası” ölkədəki qruplar arasında konsensusa nail olmaq üçün Kərkük vilayət məclisinin qurulması ilə əlaqədar yaradılıb.

Sudaninin cəhdlərinə baxmayaraq, Kərkük komponentləri arasında, xüsusən də valilik və yüksək vəzifə bölgüsü ilə bağlı razılıq əldə oluna bilmədi. Bu vəziyyətdən sonra Sudaninin çağırışı ilə 11 iyul 2024-cü ildə Kərkük əyalət şurasının ilk iclası keçirilib. Sessiyaya qanunun tələb etdiyi kimi ən yaşlı əyalət şurası üzvü olan və əvvəlki dövrdə Kərkük valisinin müavini vəzifəsində çalışmış Rakan Səid əl-Cuburi sədrlik edib. Birinci sessiyada komponentlər arasında konsensus əldə olunana qədər sessiyanın açıq olması qərara alınıb. 2008-ci il tarixli 21 saylı İraq Əyalətləri Qanununun 7-ci maddəsinə əsasən, şuranın ilk iclasından sonra 30 gün ərzində əyalət şurasının yaradılması və şuranın seçilməsi üçün ən yaşlı üzvün sədrliyi ilə iclas keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin qanuni müddətin bitməsinə bir gün qalmış əyalət məclisi toplana bilmədiyi üçün Bağdadda KYB-nin rəhbərliyi ilə toplantı keçirilib. Yığıncaqda 5 KYB, 3 ərəb və 1 azlıq üzvünün iştirakı ilə əyalət rəhbərliyi müəyyənləşib. KYB-dən Rebvar Taha qubernator təyin edilərkən, Siyade koalisiyasından ərəb əsilli Məhəmməd Hafiz Kərkük Vilayət Şurasının sədri seçilib.

Bu görüşdən sonra verilən açıqlamada bəzi mövqelərin türkmənlər üçün ayrıldığı bildirilib. Lakin bu toplantının Bağdadda Kərkük Əyalət Şurasında 2 üzvü olan türkmənlərin, 2 üzvü olan KYB-nin və digər 3 ərəb üzvü olan türkmənlərin iştirakı olmadan keçirilməsi siyasi mübahisələrə yol açıb, həm də qanuniliyi ilə bağlı ziddiyyətlər. Bundan əlavə, vilayət rəhbərliyini təyin edən KYB və onun 3 sünni ərəb üzvünün bütün kürdləri və sünni ərəbləri təmsil etdiyi qənaəti yaradılıb. Buna baxmayaraq, həm də KYB üzvü olan İraq prezidenti Əbdüllətif Rəşid iclasdan 3 gün sonra valiyə KYB üzvü Rebvar Taha səlahiyyət fərmanı verib və yeni administrasiyanın vəzifəyə başlamasına icazə verib.

Lakin türkmənlər Kərkükdə etiraz aksiyası keçirərkən türkmənləri təmsil edən Birləşmiş İraq Türkmənləri Cəbhəsi siyahısı sözügedən valilik seçkisinin qanuni olmadığı səbəbilə İraq Federal Ali Məhkəməsinə etiraz edib. Bu vəziyyət Kərkükdə yeni böhranın qapısını açdı. Mövcud vəziyyəti nəzərə alsaq, Kərkük vilayətinin hüquqi və siyasi müzakirələrlə başlayan yeni dövrünün çox da sakit keçməyəcəyini söyləmək səhv olmaz.

Kərkük yalnız Kərküklə məhdudlaşmır
Daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, Kərkükü Kərküklə məhdudlaşan bir əyalət kimi yerləşdirmək düzgün olmazdı. Kərkük məsələsi İraq sərhədlərini aşan və hətta beynəlxalq miqyasda olan bir məsələdir. Kərkükdə yaşayan türkmən, kürd və ərəb etnik əhalisi ilə yanaşı, dini və məzhəb müxtəlifliyi də mövcuddur.

Sünni və şiə müsəlmanların bir yerdə yaşadığı yer olmaqla yanaşı, İraqdakı xristian azlığın da mühüm yaşayış məntəqələrindən biridir. Bu səbəbdən Kərkükdə azlıqlar üçün kvota ayrılıb. Digər tərəfdən, Kərkükdəki yeraltı sərvətlər İraqın büdcə gəlirlərinin 90 faizindən çoxunu təşkil edən neft baxımından vilayəti vazkeçilməz edir. Xüsusilə bu son iki amil (xristian azlığı və neft) Kərkükü Qərb dünyasının diqqət mərkəzinə çevirir. Bundan əlavə, Kərkük həm də Türkiyə və İran kimi regional bərabərliyin mühüm aktorlarının maraq dairəsidir.

Türkiyənin Kərküklə tarixi bağlılığı ilə yanaşı, həm də türkmənlərin əsas yaşayış sahəsi və siyasi hərəkat mərkəzi olması birbaşa Türkiyəyə aiddir. Digər tərəfdən, İran da həm Türkiyə ilə rəqabətdə, həm də İraq sahəsindəki boşluqların aradan qaldırılmasında özünə qarşı yarana biləcək təhdidləri öz sərhədlərindən uzaq tutmaq və nə vaxtsa aradan qaldırmaq üçün İraqda hər bir məsələdə iştirak edir. Əslində, KYB-nin qubernatorunun seçildiyi masanın İran tərəfindən qurulduğuna dair güclü iddialar İraq ictimaiyyətində tez-tez dilə gətirilən məsələlərdəndir.

Tarixi əməkdaşlıq
Türkiyənin İraq mərkəzi hökuməti ilə inkişaf etdirdiyi, bəlkə də tarixi sayıla biləcək son hadisələr İraqın daxili siyasətində İrana yaxın olan şiə qruplarının da, İranın da xoşuna gəlmir. Türkiyə ilə İran arasında ikitərəfli münasibətlərdə problem olmasa da, regional rəqabətin olması da diqqətdən kənarda qala bilməz. Bu məqamda İranın Kərkük kimi bir əyalətdə Türkiyənin dəstəyi və təşəbbüsü ilə bir strukturun qurulmasını istəməyəcəyi açıq-aydın görünür. Əslində, vilayət şurası seçkilərinin keçirildiyi gündən bəri Türkiyənin dəstəklədiyi “dövriyyəli valilik” tezisi xüsusilə türkmənlər, KYB və sünni ərəblərin dəstəklədiyi bir modeldir. Əslində, İraqın baş naziri Məhəmməd Şia əl-Sudani bu mövzuda təşəbbüsü öz üzərinə götürdü və bütün tərəflərin təsirli olacağı bir idarənin qurulmasını dəstəklədi və hər seqmentlə ayrıca görüşlər keçirdi. Buna baxmayaraq, KYB-nin atdığı addımın bütün tarazlıqları alt-üst etdiyi görünür.

Yerli və regional tənlikdə Kərkük

Xüsusilə Kərkükdə KYB-nin aradan qaldırılması, KYB-nin ilk dəfə üzləşdiyi bir məğlubiyyətdir. Çünki Bağdadın təzyiqi son bir ildə KYB-ni büdcə, seçki və inzibati səlahiyyətlər kimi sahələrdə məhdudlaşdırmışdı. Bu prosesdə KYB də İraq mərkəzi hökuməti ilə birlikdə hərəkət edirdi və KYB lideri Bafel Talabaninin təbirincə, Bağdad “KYB-nin strateji dərinliyi” olaraq görülürdü. Lakin KYB-nin atdığı bu addım Türkiyənin Bağdadla inkişaf etdirdiyi sıx əlaqələri nəzərə alsaq, KYB-Bağdad münasibətlərində boşluq yarada bilər. Bu addımı KYB-nin İrandan əldə etdiyi imkanlardan istifadə edərək, Bağdadın təşəbbüsünə məhəl qoymayaraq “xaraba” kimi dəyərləndirmək olar. Eyni zamanda, İranın bu addımının həm də qonşu dövlətlərlə balanslı münasibət qurmaq istəyən Bağdad üçün bir mesaj olduğunu söyləmək yerinə düşərdi. Çünki 2019-cu ildə baş verən etirazlardan sonra İranın İraqdakı təsiri azalıb və İraq müstəqil və balanslı mövqe tutmağa başlayıb. Bu vəziyyət İraqı oyun meydanına çevirən İranın regional siyasətləri üçün məhdudlaşdırıcı mühit yaratdı. Digər tərəfdən İranın İraqda zaman-zaman sərt mövqe sərgilədiyi və İraqın tarazlığını dəyişəcək addımlar atdığı görüldü. Əslində, KYB-YYB balansında KYB tərəfdarı mövqedə olan İran, təkcə KYB-nin hakim olduğu bölgələrdə hərbi əməliyyatlar həyata keçirməklə kifayətlənmir, İraqda başda İŞİD-ə qarşı koalisiyaya daxil olan ölkələrə də hücum edir. ABŞ da ona yaxın olan (Türkiyə də daxil olmaqla) koalisiyada olan şiə milis qüvvələri vasitəsilə hücumlar həyata keçirir. Bu məqamda KYB-nin Kərkük addımını İranın addımı kimi oxumaq da mümkündür. Yeri gəlmişkən, İraqda İrana ən yaxın qruplardan biri olan Əsaib Əhli-Haqqın lideri Kays Xəzəlinin Kərkükdə keçirilən valilik seçkiləri ilə bağlı “Kərkükü Türkiyədən xilas etdik” açıqlaması diqqət çəkicidir.

Əvvəlki dövrdə baş verənlərə əsaslanaraq, Kərkükdə indiyədək atılan birtərəfli addımların heç bir nəticə vermədiyi görülüb. Bu nöqtədə Kərküklə bağlı bütün tərəflərin ortaq razılığı olmadan atılan istənilən addım Kərkükdə qeyri-sabitliyə və tarazlığın pozulmasına səbəb ola bilər. Daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, Kərkükdəki incə tarazlıqlar İraqın ümumi siyasi ritminə təsir etmək potensialına malikdir. İraqın 2025-ci ildə yeni seçki marafonuna girəcəyini nəzərə alsaq, Kərkükdə baş verə biləcək böhranın bütün İraqı böhran mühitinə sürükləyə biləcəyini unutmaq olmaz.

Bu araşdırma yazısı “Star”ın internet saytında “Kərkük böhranının fonu” başlığı ilə dərc edilib.

Hazırladı: Nəsimi Ələsgərli

www.yenicag.az