Həmin qazıda (Şəkil 1) söhbət "Naxçıvan-Van ərazisində vaxtilə mövcud olmuş ƏRMƏN dövlətinin hökmdar" (fərziyyə mənimdir) SƏRDARIN (Naxçıvanın sahibi olduğuna şübhə yoxdur) ona qonşu olmuş Lidia hökmdarı tarixdə ən zəngin kral kimi tanınan KARUNUN (eradan əvvəl 585 – 546) (Şəkil 2) arasında imzalanmış "uzma"dan - sazişdən (kontrakt) gedir. Və bu yazı sübut edir ki, 2600 il bundan qabaq Naxçıvandan taa Van gölünə qədər uzanan ərazi (İribunye-İrəvan, Ani də daxil olmaqla-türkdilli mixi yazıları çoxdur) bizim və Anadolu türklərinin ulu nəsillərinin məskəni olub
İlandağdakı 5 sətrlik uzunxəttli mətnin sonu belə bitir:
"4. Mayanu terhuni Haldiyə ey pulu; uyadi niyə terhuni?
5. Ərdi səbahsı gün Haldiyə, ur (ver) puluni savab Haldiyə,
Sil aya puluni."
Açması:
Bütün mayanı girov qoydu Haldiyə beh pulu kimi,
Axı niyə bütün əlindəki mayanı beh vermişdi* [Sərdar]?
Ərdi (gəlib çatdı) sabahsı gün Haldiyə (Sərdar),
İndi geri aldığın beh pulundan Haldiyə [allah yolunda] savab
pulu sal və sil müqəddəs yer qarşısındakı borcunu.
________________
*Yazının əvvəlindən aydın olur ki, sazişə görə Sərdar Karunnan yəqin ərazi almaq istəmiş, ona beh kimi min "qızıl" vermiş. Karun sazişi pozur, lakin behi Haldi qalasında qaytarır.
***
Ədəbiyyat Haldinini gah Urartu ilahəsi, gah da müqəddəs yer kimi təqdim edir. İlandağ - Culfa - Naxçıvan yazısı sübut edir ki, indiki Türkiyənin Bitlis ilçesində Sübhan dağının ətəklərində var olmuş Haldini (azman xarabalıqları durur) qala-şəhərciyi doğrudan da müqəddəs yer olub. Ancaq Urartu xalqının yox, vaxtilə u ərazidə yaşamış Türkün səcdəyə durduğu məkan imiş. Və u azman məkan ƏRMƏNİN tərkibindəymiş. Coğrafi adı indi "Amenian Plato" adlanan ərazi, əslində, "Armani Plato - Ərmən (Arman) yüksəkliyi)" adlandırılmalıdır! Qədim "Türküstan" adını "Orta Asiya"ya çevirmiş bizə əsəbi dünya, ƏRMƏNİ də Armenia edib bizə qapını bağlayır.
Dediklərimiz tarixi yazılara əsaslanır. Və Bisutin dağındakı abidədə də Daranın öz ağzı ilə təsdiqini tapir.
Həmin Yazıda, bacarıqlı, lakin müstəbid şahın 3 il ərzində işğal etdiyi 22 ölkə siyahısında "ARMİNA" adlı ölkənin də adı keçir.
Onu "Armenia" kimi yozurlar. Amma o demək deyil. Qətiyyən!
Bu, türkcə dediyimiz Ərmən, qədim farscada (Bisutində) Armina kimi gedir.
Ərmən barədə və onun türk torpağı olduğunu Böyük Nizami də (12-ci əsr) "Xosrov və Şirin" (Bakı, Lider nəşriyyatı, 2004) poemasında xüsusi yazır:
"Dərbənd dənizinin* bir sahmanında --*Şübhəsiz Xəzər dənizinin
Bir gözəl ölkə var dağlar yanında.
Şahzadə qadınlar orda hökmran,
Yayılmış qoşunu İsfahancan*. *Deyirsiz Bayatı İsfahan farsındır.
ARRANDAN başlamış ƏRMƏNƏ qədər -
Onun fərmanına boyun əyirlər.
...
ŞƏMİRA* adlanır o göyçək qadın, *Təmiz türk adı-Səmaya yol
Böyükdür mənası bu gözəl adın.
Cürətdə kişidən heç geri qalmır,
Böyük olduğundan Mahin Banudur*. *Epitet Türk qadınınkıdır
...
Gül fəsli yamyaşıl Muğan - yatağı
Yay zamanı yeri ƏRMƏN** torpağı. *Naxçvan-Van torpaqları
...
Bərdənin* havası çox mötədildir, *Aranın mərkəzi
Hər il qış zamanı o bura gəlir.
...
Bu zindana bənzər dünyda ancaq
Qardaşı qızıdır gözünə çıraq.
...
Üzü nəsrin kimi, qoxusu nəsrin,
Dodağı şirindir, adı da ŞİRİN!* (səh. 63-66) *Adı ilə türkdür
İndi Nizamini rus dilinə tərcümə edəndə heç şübhəsiz ƏRMƏNİ Armenia kimi tərcümə edirlər. Mütəxəssislər desin. Ona görə də poemanı rusca oxuyan hər şeyin hazırına nazir hay Bibisinin yanında Dərbənddə, Muğanda, Bərdədə, Aranda, ƏRMƏNDƏ böyüyən ŞİRİNİ erməni kimi qələmə verir.
Halbuki Sasani hökmdarı Pərvizdən (eranın 580-628-ci illəri) və Türk sərkərdəsi Əfrasiyabın qızı Fərəngizdən törəmiş Xosrovun Türk qızına evlənməsini yəqin ki, anası vadar edirdi. Yoxsa u boyda imperiyada gənc Çubin (Qəsbkar) hökmdara qızmı qəhət idi?
Təcavüzkar şah Daranın qeyd etdiyi, `Mən filankəsi (sərkərdəsinin adın çəkir) göndərdim və Armina`anı zəbt etdim` sözlərindəki ölkənin “Armenia” kimi tərcümə edilməsi də tarixin türkə vurduğu digər ağır zərbədir.
İlandağ yazısına görə, Lidiya hökmdarı Qarunla "Haldini uzması (sazişi)" bağlamış Naxçıvan-Ani ərazisinin hökmdarı Sərdar yox idisə və Haldiniyə səcdə etmirdisə, niyə geri aldığı min qızıl pulun hər halda on hissəsini (100-nü!) Haldiyə allah yolunda nəzir verməliydi?
Daradan 200-300 il əvvəl qazılmış İlandağ yazısı ondan elə 200 il də qabaq Ərmənin Türkə məxsus olduğunu açıq deyir. Dara bunu təsdiq edir.
İlandağ yazısındakı qabaqkı 3-cü xətt ANİ-dən danışır, ancaq onu erməni şəhəri kimi təqdim etmir. Əksinə, deyir ki, Karunun sazişi pozması nəticəsində Sərdarın ona endirəcəyi zərbədən Karunun arşını (taleyi) əyiləcək. Və bu Ani əyanlarını coşub daşdıracaq-sevindirəcək. Bu o demək deyilmi ki, Ani Sərdarın tabeliyində olan şəhrədir?
Niyə idari malikanəsi yəqin SƏRDƏRABADDA olmuş türkəsilli SƏRDARIN rəqibi Karunun taleyinin əyilməsinə - yəni Sərdarın qələbəsinə Ani əhalisi sevinməliydi? O əgər haylardan ibarət idisə?
Deməli, 2550-60 il bundan qabaq ƏRMƏN ərazisində onlar yox idilər. Çünki hesab edirlər ki, Ani onların ən ilkin paytaxtı olub:
3. Arşini əyəsü, gör nə əyani ANİ kurnia (çöşar, daşar)!
Hinidistandan Frikiyaya (Balkan), oradan da lap sonralar Ərmənə köçüb gələn hayın aborigen əhalinin ərazi adını mənimsəməsi, müasir Azərbaycanda və indiki Ermənistanda var olan yüzə yaxın Kıpçak Türk-Alban kilsəsinin dədə malı kimi mənimsəməsi - iki uzaq, lakin tamamilə eyni hadisənin ekvivalent təkrarıdır və tarixin və Türkün çox böyük ağlagəlməz səhvdir.
____________________
*"Yay zamanı yeri ƏRMƏN torpağı" (Nizami).
Onu qeyd edim ki, Ərmən torpağı insanın ön sivil dövründən hökmdarların diqqətini çəkib. Van gölü sahilində ilk yurd salıb yayda dincələn ilk şah Babilin birnici hökmdarı NİMRUD olub. Təqribən 12 min il qabaq.
_________________________
Şəkildə - 1. İlandağ türkcə qaysəthi mixi yazısı;
2. Eradan əvvəlin 585-də (6-cı əsr) Əhəməni Kir (Sirus) tərəfindən taxtdan salınmış Lidia imperatoru KARUN. Var-dövlətinin müəyyən hissəsi Türkiyə dövlətinə miras qalıb. Uşak şəhərində muzeydə saxlanılır və nümayiş etdirilir.
3. Əhəməni imperiyasında u yer "Armenia" deyil, Bisutində deyildii kimi, ARMİNA (ƏRMƏN) adlanırdı. O zaman hələ heç haylar Balkandan (əgər orda var idilərsə) şərqə sürüşməmişdilər. Xristian dünyası dizini torpağa bax beləcə bərkidir.
Tariyel Azerturk
Teref.az