Eski Oğuz destanlarındandır. İlk kez 1939 yılında Bakşılardan derlenmiştir. Destan iki bölümden oluşur. Koşuk (nazım) ile düzyazının (nesirin) içiçe olduğu geleneksel Türk destanlarındandır. 16. yüzyılda biçimlenen bu destan, on altı boyun birleşmesinden ortaya çıkan Kongrat uruğunun yaşamını yansıtır.
Kongrat ilinde halka önderlik eden Baybörü ve Baysarı adlı iki kardeşten Baybörü’nün yaşlılığında bir oğlu, bir de kızı dünyaya gelir. Baysarı’nın ise bir kızı vardır. Baybörü’nün oğlunun adı Alpamış, kızının adı Kalgıraç’tır. Baysarı’nın kızının adı ise Barçınay’dır. Bir gün Baybörü ve Baysarı kavga ederler. Baysarı kendi obasını alıp Kongrat’tan ayrılır. Kalmuk iline göç eder.
Baybörü’nün oğlu Alpamış ile Baysarı’nın kızı Barçınay nişanlıdırlar. Alpamış ergenlik çağına geldiğinde nişanlısını aramaya gider. Ancak bu yolculuk sırasında başından bir dizi macera geçer ve pek çok felakete tanık olur. Bir ara 7 yıl esir bile kalır. Ama sonunda bu zorluklardan kurtulmayı başarır.
Baysarı’nın ülkesine vardığında aradan uzun yıllar geçmiş olduğundan Barçınay’la evlenmek isteyen öteki adaylarla kavgaya girer. Yarışmalardan biri de ok atma yarışmasıdır. Bu yarış Baysarı’nın dedesinin olan yay ile yapılacaktır.
Öteki tüm adaylar yay ile atış yapmaya çalışsa da ereği (hedefi) bulamazlar. Ancak Alpamış her attığında ereği vurur ve yarışmayı kazanır. Nişanlısıyla evlenmek isteyen öteki beyleri öldürür ve Barçınay ile evlenerek yurduna geri döner.
Bu destan Dede Korkut hikayelerinde de anlatılır. Burada Alpamış, Bamsı Beyrek olarak betimlenir. Alpamış destanı, Sümerlerin Gılgamış Destanı ile Homeros’un İliada Destanına benzerlik gösterir.
Benzerliğin nedeni, bu kültürlerin tümünün ortak bir kültür olmasındandır. Sümer uygarlığı bilinen en erken Türk uygarlığıdır. Homeros'un içinde yaşadığı toplum olan Pelasglar da bir erken Türk uygarlığıdır. Örneğin Oğuz Kağan destanının köklerini de Gılgamış destanında bulmak olanaklıdır.
Arif Cengiz Erman
TEREF