Azərbaycanda resurslara əsaslanan iqtisadi sistemin biznes mühitinə və siyasi azadlıqlıqlara təsirinin qiymətləndirilməsi
22-05-2023, 11:04

Azərbaycanda resurslara əsaslanan iqtisadi sistemin biznes mühitinə və siyasi azadlıqlıqlara təsirinin qiymətləndirilməsi
Giriş
Azərbaycan 1991-ci ildə sovetlər birliyinin dağılması ilə müstəqilllik əldə etməsinin ardınca dövlətin həm siyasi, həm iqtisadi dayaqlarının möhkəmlnidirilməsi üçün malik olduğu təbii resurslardan maksimum istifadə etmək üçün genişmiqyaslı fəaliyyətlərə start verildi. Ölkənin neft-qaz ehtiyatlarının qısa müddət ərzində istismar edilərək qlobal birjalara çıxarılması üçün transmilli şirkətlərlə əməşdaşlıq və hasilatın pay bölgüsü üzrə sazişlərin bağlanması üzrə hazırlıqların başlanması müstəqillik əldə edilməsindən dərhal sonra başladı və 4 il davam edən danışıqların ardınca 1995-ci ildə neft hasilatı üzrə “Azəri-Günəşli-Çıraq” platformasının bazasında neft hasilatına dair pay bölgüsü sazişi, 1996-cı ildə isə “Şahdəniz” yatağının bazasında qaz hasilatına dair pay bölgüsü müqaviləsi bağlandı. Bu sazişlər çərçivəsində ölkədə xam neft hasilatı özünün pik həddinə çatdı: əgər 2000-ci illərin əvvəllərində neft hasilatının həcmi 8 mln. ton ətrafında idisə, artıq 2005-ci ildə 30 mln. tonu, 2009-cu ildə isə 50 mln. tonu ötdü. Ötən 20 ildə təbii qaz hasilatının illik həcmi 10 mlrd. kub metrdən 35 mlrd. kubmetrə yüksəlib.
Artıq 2000-ci illərin başlanğıcından etibarən ölkəyə neft-qaz gəlirlərinin axını başladı. 2000-2022-ci illərdə Neft Fondu vasitəsilə hökumətin mənfəət firmasında qazancı 185 milyard dollara yaxın olub. Əlavə olaraq, təxminən 50 milyard dollar isə Dövlət Neft Şirkəti və xarici neft şirkətləri vasitəsilə dövlət büdcəsinə ödənilən vergilər formasında hökumətin gəliri olub. Dövlət Neft Şirkəti vasitəsilə dövlət sektorunun qazanclarını da nəzərə alsaq, son 20 ildə Azərbaycan dövlətinin neft-qaz gəlirlərinin məbləği 250 milyard dolları ötüb.
Amma Azərbaycanda təbii resurs hasilatı neft və təbii qazla məhdudlaşmır, 2000-ci illərin əvvələrindən başlayaraq qızıl və gümüş hasilatı ilə də bağlı addımlar atıldı, bu resurslaların da dünya bazarına çıxarılması üzrə bir sıra hasilatın pay bölgüsü sazişləri imzalandı. Ölkənin Gədəbəy, Ordubad və Daşkəsən kimi bölgələrində artıq 20 ilə yaxındır ki, metal filizlərin hasilatı həyata keçrilir. Bu hasilatda əsas aparıcı beynəlxalq oyunçulardan biri "Anglo-Asian Mining plc" şirkətidir və müqavilədə 49% payla təmsil olunur. Təkcə 2010-2022-ci illərdə 35 tona yaxın qızıl və 25 tondan bir qədər çox gümüş hasilatı həyata keçirilib.
Şübhəsiz ki, yeni müstəqillik qazanmış, iqtisadi əlaqələri tamamilə pozulmuş yeni bir dövlət üçün ehtiyac duyduğu maliyyə resurslarına sahib olmaq baxımından təbii resurs gəlirlərinin çox əhəmiyyətli rolu var. Lakin son 50 ildə bir çox resurs ölkələrinin təcrübəsi onu da göstərib ki, resurs gəlirləri hökumət üçün iqtisadi imkanlar qazandırsa da, cəmiyyət üçün bir sıra problemlər də yarada bilir. Bu problemlər xüsusilə də insanların siyasi hüquqlarının, biznes mühtinin pisləşməsində özünün göstərir. İctimai maliyyə, eləcəcə də idarəetmə orqanlarının icra fəaliyyəti üzərində effektiv parlament və ictimai nəzarətin təmin edilmədiyi, şəffaf və hesabatlı dövlət satınalmalar sisteminin yaradılmadığı, müstəqil və azad vətəndaş cəmiyyətinin, eləcə də media və siyasi institutların fəaliyyəti üçün əlverişli mühitin olmadığı tədqirdə böyük resurs gəlirləri əldə edən hökumətlərin davranışı dəyişir. Bu cür hökumətlər daha çox məhudlaşdırıcı addımlara atmağa, azad media və vətəndaş cəmiyyətini, alternativ siyası institutları, orta sinfin hərəkətverici qüvvəsi olan kiçik-orta biznesi sıxışdırmağa üstünlük verir.
Dünyada iqtisadiyyiatı təbii resurs hasilatına əsaslanan ölkələrdə insan haqlarının durumu ilə renta gəlirləri arasında əlaqəni araşdıran çoxlu sayda araşdırmalar var. Məsələn, belə araşdırmalardan[1] biri üzə çıxarıb ki, iqtisadiyyatın təbii resurslardan asılılığının (asılılıq göstəricisi kimi neft-qaz ixracatının ÜDM-ə nisbəti götürülür) hər 1% artımı siyasi hakimiyyətin avtoritarlaşması riskini 8% artırır. Öz növbəsində, araşdırmanın nəticələrinə görə, çox az sayda nümunələr istisna olmaqla təbii resursların iqtidadiyyatda dominant olduğu ölkələrdə pis idarəetmə təcrübələri geniş yayılır. Araşdırma müəllifləri nadir müsbət nümunələrdən biri kimi Norveçin uğurunu 2 səbəblə bağlayır: (i) ölkədə mülkiyyət və siyasi hüquqları qoruyan ən mükəmməl qanunlar, eləcə də onlara əməl edilməsini təmin edən institutlar yaradıldı; (ii) peşəkar və hansısa siyasi hakimiyyətin siyasi maraqlarına tabe olmayan bürokratiya formalaşdırıldı.
Bəs nəhəng neft gəlirlərinin əldə olunduğu son 20 ildə Azərbaycanda həm media və vədəndaş cəmiyyətinin, həm alternativ siyasi institutların, həm də kiçik biznesin azad fəaliyyətini təmin olunması baxımından vəziyyət necə olub?
Təqdim olunan hesabat məhz bu suallara cavablar əsasında qiymətləndirmə aparır. Hesabat ən müxtəlif sektorları təmsil edən müstəqil ekspertlərdən götürülən müsahibələr əsasında hazırlanıb. Müsahibədə ümumilikdə fərqli sahələri təmsil edən 15 nəfər ekspert iştirak edib.
Məqalənin tam versiyasını burdan oxumaq olar: (https://nhmt-az.org/frontend/pages/human-rights-inner.php?id=199&fbclid=IwAR2bzZ7CZcCYu8E_z-fbNHzuESxBHcPrFCs3zt5zsMH6ZCgH3GRUoHHhsRE)