Millətin gücü yalnız onun sərvətləri ilə deyil, həm də idarəetmənin müdrikliyi ilə müəyyən edilir

Redaksiyadan: Azərbaycanda dövlət idarəetməsi formaları ilə bağlı diskussiyalar həmişə olub. Müstəqillik uğrunda hərəkatın ilk illərindən başlayan bu polemika günümüzə qədər davam edir. Qeyd-şərtsiz demokratik idarəetmə formasının tərəfdarları ilə yanaşı, polemikada, coğrafi və mental amilləri nəzərə alaraq tarixi idarəçilik formalarının da seçilməsinin mümkünlüyünü bildirənlər olub. Hələ 2 il əvvəl “Turan” İnformasiya Agentliyinin direktoru Mehman Əliyevin bu mövzuya həsr olunmuş “Avtoritarizmdən demokratiyaya 3 mərhələli keçid” başlıqlı yazısı ictimai dairələrdə və ekspertlər arasında müzakirəyə səbəb olmuşdu.

Pressklub.az-ın daimi müəlliflərindən olan professor Fuad Rəsulov növbəti yazısında bu mövzuya yenidən qayıdıb. Redaksiya müəllifin fikirlərinə toxunmadan onu oxucuların müzakirəsinə təqdim edir. Mövzuya münasibət bildirmək istəyən oxucularımızın, ekspertlərin fikirlərini də yayımlamağa hazırıq.

Azərbaycanın yaxın 10 ildə inkişaf perspektivləri iqtisadi siyasət, regional sabitlik, qlobal tendensiyalar və daxili islahatlar daxil olmaqla bir çox amildən asılıdır. Ölkənin inkişaf ssenarisini dəqiq proqnozlaşdırmaq mümkün deyil. Biz iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə, neft sektorundan asılılığın azaldılmasına və infrastrukturun inkişafına can atırıq. Azərbaycanın inkişaf perspektivləri ölkədəki dövlət idarəetmə sistemindən də əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Azərbaycan, çoxsaylı xarici «destabilizasiya» cəhdlərinə və iqtisadi blokadalara baxmayaraq, ölkənin 30 il ərzində möhkəmlənməsinə və azadlıq müharibəsində qələbə qazanmasına imkan verən prezidentlik idarəetmə formasına malikdir. Lakin gələcək haqqında düşünmək və bəlkə də ölkənin idarəetmə sistemində islahatlar aparmaq vaxtı gəldi.

Mövcud olan bütün idarəetmə formaları arasında, mən hesab edirəm ki, monarxiya, ümumiyyətlə, ən yaxşısıdır! Əksəriyyət mənimlə razılaşmaya bilər və yalnız idarəetmənin demokratikləşdirilməsinə üstünlük verə bilər. Lakin bir çoxları niyə monarxiyaya qarşı olduqlarını və monarxiyanın hansı üstünlükləri təqdim etdiyini təsəvvür belə etmirlər. Monarxiya mütləq və konstitusiyalı ola bilər. Mütləq monarxiya şəraitində monarx parlament və ya digər hakimiyyət orqanları ilə razılaşmadan tez bir qərarlar qəbul etmək və islahatlar həyata keçirmək imkanı əldə edir. “Mütləq monarxiyalar” 5 ölkədə mövcuddur: Bruney, Vatikan, Oman, Səudiyyə Ərəbistanı və Esvatini (Svazilend). Mütləq hakimiyyət siyasi sabitliyi təmin edə bilər, lakin bu zaman adətən hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılması müşahidə olunur, avtoritarizm riski mövcuddur və sosial narazılıq və etirazlar mümkündür.

Buna görə "Konstitusiyalı monarxiya" haqqında danışaq, bu, hakimiyyətin balansını təmin edir. Konstitusiyalı monarxiyada monarxın hakimiyyəti konstitusiya və parlamentlə məhdudlaşdırılır, bu isə hökumətin fəaliyyətinə nəzarət və balansı təmin edir. Konstitusiyalı monarxiya monarxiya və demokratiya elementlərini birləşdirir, bu isə vətəndaşların ölkənin idarə edilməsində iştirakını təmin etməyə imkan verir. Sistem dəyişikliklərə və islahatlara uyğunlaşaraq, sabitlik və proqnozlaşdırıla bilmə qabiliyyətini qorumağa imkan verir. Azərbaycan üçün örnək ola biləcək uğurlu konstitusiyalı monarxiyanın bir neçə nümunəsi var. Bunlardan bəziləri:

Böyük Britaniya, dünyada ən qədim konstitusiyalı monarxiyalardan biridir və demokratik institutlarla harmoniyada mövcuddur. Real siyasi hakimiyyət parlamentin və baş nazirin əlində cəmləşib. Böyük Britaniya yüksək həyat səviyyəsi və sosial təminatla dünyanın aparıcı iqtisadiyyatlarından biridir.

İsveç, yüksək sosial bərabərlik və inkişaf etmiş sosial təminat sistemi və yüksək həyat səviyyəsi ilə tanınır. İsveçin kralı əsasən mərasim funksiyaları yerinə yetirir, ölkənin idarə edilməsi isə parlament və hökumət tərəfindən həyata keçirilir.

Yaponiya, dərin tarixi ənənələri müasir demokratik institutlarla birləşdirir. Yaponiya imperatoru yalnız mərasim funksiyaları yerinə yetirir, real hakimiyyət isə parlament və hökumətə məxsusdur.

Kanada, Millətlər Birliyinin tərkibində konstitusiyalı monarxiyadır, burada kral dövlət başçısıdır, real hakimiyyət isə parlament və baş nazirin əlində cəmləşib. Kanada multikulturalizm siyasəti və müxtəlif etnik və mədəni qrupların yüksək tolerantlıq və inteqrasiya səviyyəsi ilə tanınır. Ölkə güclü və sabit iqtisadiyyata, yüksək həyat səviyyəsinə və inkişaf etmiş sosial təminat sisteminə malikdir.

İspaniya, konstitusiyalı monarxiya və parlament demokratiyasıdır. Bu o deməkdir ki, o, dövlət başçısı kimi krala və demokratik seçilmiş hökumətə malikdir. Kral qanunları imzalayır və İspaniyanı beynəlxalq arenada təmsil edir, lakin ölkənin gündəlik idarə edilməsində iştirak etmir.

Nümunələri davam etdirmək olardı. Konstitusiyalı monarxiyalarda monarx konstitusiya ilə məhdudlaşdırılıb və əsasən mərasim səlahiyyətlərinə malikdir, qanunverici hakimiyyət isə parlamentə məxsusdur. Və bu cür ölkələrin sayı dünyada bu gün 33-dür, onlardan Avstraliya, Danimarka, Malayziya, Norveç, Niderland və bir çox başqaları da var. Avropada bu cür ölkələrin sayı 10-dur, Asiyada 6, Afrikada 2, Okeaniyada 4, Şimali Amerikada 10, Mərkəzi və Cənubi Amerikada isə hər biri 1. Bəziləri "Millətlər Birliyi" tərkibinə daxildir (əsasən Şimali Amerika və Okeaniyada). Bu nümunələr göstərir ki, konstitusiyalı monarxiya ənənələri və müasirliyi uğurla birləşdirərək vətəndaşları üçün sabitlik, iqtisadi inkişaf və yüksək həyat keyfiyyətini təmin edə bilər. Əgər həyata keçirilsəydi, Azərbaycanın dövlət idarəetmə sisteminə keçidin potensial nəticələri aşağıdakı kimi ola bilərdi:

Monarxiya hakimiyyətin varisliyi sayəsində uzunmüddətli siyasi sabitliyi təmin edə bilər ki, bu da dünyada siyasi qeyri-sabitlik şəraitində faydalı ola bilər. Monarxiya həmçinin milli birliyi və milli kimlik hissini gücləndirə bilər! Ölkədəki sabit siyasi sistem xarici investisiyaları daha çox cəlb edə bilər, çünki investorlar proqnozlaşdırılan və sabit siyasi mühiti üstün tuturlar.

Lakin monarxiyaya keçid demokratik idarəetmə tərəfdarları arasında münaqişələr və etirazlar yarada bilər. Ümumilikdə, monarxiyaya keçidin uğuru konkret şərtlərdən və kontekstdən, həmçinin təklif edilən monarxın bacarıqlarından və niyyətlərindən asılı olacaq. Buna görə də gələcəkdə mənim fikrimcə, Azərbaycanda ən üstün variant konstitusiyalı monarxiya ola bilər. Eyni zamanda çox vacibdir ki, əhalinin rəyini öyrənək və Azərbaycanın tarixi kontekstini və mədəni xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq zəruri islahatlar aparaq. Nəticə etibarilə, Azərbaycan hansı yolu seçməsindən asılı olmayaraq - demokratiyaya, monarxiyaya və ya hətta yeni bir forma, - əsas odur ki, xalq nəticədə daha da yaxşı yaşasın!