İranda qadınlara qarşı cinayətlər hakimiyyətin səhlənkarlığı ilə yayılmağa davam edir. Qadınların ailə üzvləri tərəfindən qətlə yetirilməsi halları, namus cinayətləri adı altında, pik həddə çatıb. Qanun isə cinayətkara yumşaq münasibət göstərir, ona yüngülləşdirilmiş cəzalar verir, bəzən isə iş məhkəməyə çatdığı halda belə tətbiq edilmir.

Tehran – Yanvar ayının sonlarında İran hələ də 17 yaşlı bir qızın ölkənin şimal-qərbində atası tərəfindən bıçaqlanaraq öldürülməsi xəbərinin şokunu yaşayarkən, eyni yaşda olan başqa bir qızın atasının və qardaşının güllələməsi ilə qətlə yetirildiyi xəbəri yayıldı. Qız, öldürülən zaman körpəsini qucağında tuturdu.

Kani Abdullah və Atifə Zəğibi – İranda ailə üzvləri tərəfindən qadınlara qarşı artmaqda olan zorakılığın ən son qurbanlarıdır. Bu cür zorakılıq halları ölkənin hər yerində davam edir.

Azad Avropa Radiosu/Azadlıq Radiosuna bağlı Farda Radiosunun apardığı araşdırmaya görə, ötən il azı 133 qadın və qız namus bəhanəsi ilə və ya digər səbəblərdən ərləri, ataları və ya qardaşları tərəfindən qətlə yetirilib. Bu, ölkədə hər iki gündən bir bir qadının qətlinin baş verdiyini göstərir.

İranın sonuncu təqvim ilində (318 gün) qeydə alınan hadisələrin təhlili göstərir ki, qadınlara qarşı törədilən cinayətlərdən yalnız üçü qurbanın ailə üzvü olmayan şəxslər tərəfindən törədilib. Bu hallar əsasən oğurluq və ya seksual zorakılıq kimi motivlərlə əlaqələndirilib. Həmin hadisələrdən yalnız birində xarici vətəndaş iştirak edib.

İran müxalifət təşkilatının Qadınlar Komitəsi bildirib ki, ötən ilin yanvar ayında cəmi 10 gün ərzində İranda 10 qadın və 3 uşaq öldürülüb.

Komitə verdiyi bəyanatda bu "zorakılıq dalğasının" cəmiyyətin və qadınlara qarşı zorakılığı əhatə edən hüquqi çərçivənin dərin problemlərini üzə çıxardığını bildirib.

Komitə İranda insan hüquqlarının pozulması və məişət zorakılığı cinayətlərini mütəmadi olaraq sənədləşdirir. Yanvarın 17-dən 26-dək qətlə yetirilən qadınların adları sadalanıb və onların hamısının ailə üzvləri – ər, ata və ya qardaş tərəfindən öldürüldüyü qeyd olunub.

Bu cinayətlər müxtəlif formalarda törədilib: iti alətlə bıçaqlanma, güllələnmə və ya diri-diri yandırılma. İki hadisədə kişilər həm həyat yoldaşlarını, həm də qızlarını birlikdə öldürüblər.

İnsan hüquqları müdafiəçiləri qadınların öldürülməsini gender əsaslı zorakılıq kimi xarakterizə edirlər. Bu, adətən, qızların və qadınların cəmiyyətin ən konservativ təbəqələrində "qəbulolunmaz" hesab edilən davranışlarına görə cəzalandırılması və ya qarşısının alınması məqsədilə edilir.

Nyu-Yorkda yerləşən qeyri-hökumət təşkilatı olan "İranda Qadın Qətllərini Dayandırın" təşkilatı bildirir ki, İranda qadınların öldürülməsi hallarının əksəriyyəti namus cinayətləri və ya ailədaxili münaqişələr adı altında gözardı edilir. Bu hallarda qadın ailənin adət-ənənələrə, dini tələblərə və ya ailə şərəfinə zidd hərəkətlərinə görə hədəfə alınır.

Abdullahi hadisəsində, onun bir oğlanla dostluq etdiyi üçün yanvarın 25-də öldürüldüyü bildirilir. İran mediası Zəğibinin yanvarın 29-da atası və qardaşı tərəfindən iki il əvvəl evdən qaçdığına görə öldürüldüyünü qeyd edib.

İranda qadın qətlləri tez-tez bildirilmir və ya yalan məlumatlarla intihar və ya qəza kimi təqdim olunur. İranın “Rokna” xəbər saytının məlumatına görə, Zəğibi adlı qız iki il əvvəl evlənmək istədiyi oğlanla qaçıb. Bir il sonra əri, ailəsinin razılığını almaq və evliliyin rəsmi olaraq tanınması üçün bir tayfa yığıncağında 600 milyon tümən (təxminən 12 min dollar) ödəyib. Lakin Atifənin atası bu pulu alsa da, onu öldürməklə hədələyib və sonradan bu hədəsini həyata keçirib.

İranda məişət qətlləri ilə bağlı rəsmi statistika yoxdur. Şərq qəzetinin məlumatına görə, 2021-2023-cü illər arasında ən azı 165 qadın ailə üzvləri tərəfindən öldürülüb. Azad Avropa Radiosu/Azadlıq Radiosunun əldə etdiyi məlumatlara əsasən, 2024-cü ildə 133 qadın qətlə yetirilib ki, bu da halların artdığını göstərir.

Azad Avropa Radiosu/Azadlıq Radiosunun İran hökumətinin rəsmi statistikasına əsaslanan təhlili göstərir ki, 74 mindən çox qadın həyat yoldaşları tərəfindən zorakılığa məruz qaldıqları üçün tibbi ekspertiza mərkəzlərinə müraciət edib.

Tədqiqatçılar və insan hüquqları fəallarının fikrincə, ölkədəki məişət zorakılığı hallarının real sayı rəsmi olaraq bildirildiyindən xeyli yüksəkdir. Bəzi təxminlərə görə, bu göstərici rəsmi hallardan 100 dəfə çox ola bilər.

Məişət zorakılığı dalğası İranda qadınlara qarşı zorakılıqla bağlı cəmiyyət və hüquqi çərçivədə "dərin problemləri" üzə çıxarır.

2024-cü ildə qeydə alınmış 133 ailədaxili qətl hadisəsinin təhlili göstərir ki, onlardan 51-i “ailədaxili münaqişə” kimi təsnif edilib. İnsan hüquqları təşkilatları bildirir ki, İran hakimiyyəti bu cür cinayətləri rəsmi statistikalardan gizlətməyə çalışır, onları yanlış olaraq fərqli kateqoriyalara daxil edir. Oxşar yanaşma zorlamalarla bağlı hallarda da müşahidə olunur, bu cinayətlər dövlət mediasında və polis hesabatlarında tez-tez "xuliqanlıq" kimi təqdim edilir.

İran qanunvericiliyi İslam şəriət qaydalarına əsaslanır. Bu qaydalar atalara və ərlərə ailədə qadınları öldürən şəxslərin cinayətə görə məsuliyyət daşıyıb-daşımayacağına və cəzalarının necə müəyyənləşdiriləcəyinə qərar vermək səlahiyyəti verir. Bu, cinayəti törədən və ya ona şərik olan şəxslərə qarşı yumşaq hökmlər çıxarılmasına imkan yaradır.

İran Cinayət Məcəlləsinin 630-cu maddəsi də bildirir ki, "Bir kişi arvadını başqa bir kişi ilə zina edərkən tutarsa və qadının buna razı olduğunu bilsə, hər ikisini öldürmək hüququna malikdir. Əgər qadın günahsızdırsa, o zaman yalnız kişini öldürə bilər."

Hüquqşünas və insan hüquqları eksperti Səid Dəqqan Azad Avropa Radiosuna bildirib ki, bu maddə məhkəmələrdə tez-tez namus qətlləri ilə bağlı işlərdə yumşaldılmış hökmlərin çıxarılmasına gətirib çıxarır. Hakimlər adətən maksimum cəza olan 10 il həbs qərarını tətbiq etməməyə üstünlük verirlər.

İranda qadınların hüquqi müdafiəsinin çatışmazlığı vəziyyəti daha da ağırlaşdırır.

Hüquqşünas Səid Dəqqan bildirir ki, İranda qadınların hüquqi müdafiəsi sahəsində ciddi boşluqlar mövcuddur. 2013-cü ildə qadınlara təminatlar vermək məqsədilə təqdim olunan qanun layihəsi İran parlamentində hələ də gözləmə mövqeyindədir və artmaqda olan zorakılıq hallarına baxmayaraq, heç bir irəliləyiş qeydə alınmayıb.

Son illərdə "namus cinayətləri" adı altında qadınların qətlləri İran cəmiyyətində ciddi narazılıq doğurub. Bu hadisələrdən biri 2020-ci ildə baş verib: 14 yaşlı Romina Aşrafi, ailəsinin əleyhinə olan 28 yaşlı kişi ilə qaçdıqdan sonra, atası tərəfindən öldürülüb. Ailəsi bu münasibətə qarşı çıxıb və Aşrafinin atası cütlüyün həbs olunmasına nail olub. Romina ailəsinə geri qaytarıldıqdan sonra atısı tərəfindən yuxuda ikən oraqla öldürülüb.

Son zamanlarda geniş rezonans doğuran digər bir hadisə isə 17 yaşlı Mona Heydərinin faciəsidir. Heydəri, zorakı münasibətdən qaçaraq Türkiyəyə getmiş, lakin sonradan geri qayıtdıqdan sonra əri tərəfindən başı kəsilmişdir. Onun əri, qətldən sonra şəhər küçələrində həyat yoldaşının başını nümayiş etdirib, bu görüntülər internetdə və bəzi media orqanlarında yayımlanıb.

Aşrafinin atası və Heydərinin əri həbs edilərək məhkəməyə çıxarılıb. Lakin hər iki şəxs 10 ildən az müddətə həbs cəzası alıb, bu da İran cəmiyyətində və beynəlxalq ictimaiyyətdə geniş qınağa səbəb olub.

İran Müxalifət Qadınlar Komitəsi bu cinayətlərin davamlılığında İran rejimini məsuliyyətli hesab edir. Komitənin bildirdiyinə görə, İran Cinayət Məcəlləsinin 612-ci maddəsi cinayətkarları ağır cəzalardan azad edir.

Bundan əlavə, qurbanın ailəsi qisas hüququndan imtina etdikdə, cinayətkar cəzadan tamamilə yayınır. Hüquq müdafiəçiləri bu hüquqi boşluğun “namus cinayətləri” adı altında törədilən cinayətlərdə ədalətin yerinə yetirilməməsinə səbəb olduğunu bildirirlər.

Fəallar və hüquq müdafiəçiləri vurğulayırlar ki, hakimiyyətin bu cinayətlərə qarşı yumşaq mövqeyi onların artmasına gətirib çıxarıb. İran rejiminin “namus” adı altında törədilən cinayətlərə qarşı yanaşması ilə digər cinayətlərə, xüsusilə də siyasi motivli cinayətlərə qarşı münasibəti arasında kəskin fərq olduğu qeyd edilir.

Hüquq müdafiəçiləri bildirirlər ki, İran qanunvericiliyində əsas problem cinayət hökmlərinin şiə məzhəbinin (İmamiyyə şiəliyi) fiqh qaydalarına əsaslanmasıdır.

Beynəlxalq çağırışlar: Qanunların islahı tələb olunur

Beynəlxalq insan hüquqları təşkilatı Human Rights Watch İran hakimiyyətini qadınlara qarşı zorakılıqla bağlı qanun layihəsini islah etməyə və onu beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmağa çağırır. Təşkilat bildirir ki, qanun təsdiq edilməzdən əvvəl, zorakılıq halları ilə bağlı effektiv tədbirlər görülməli və qadınların hüquqları təmin edilməlidir.

Human Rights Watch təşkilatı əvvəlki bəyanatında vurğulayıb ki, qanun layihəsinin irəlilədilməməsi daha çox qadın və qızların həyatını təhlükə altına qoyacaq. Təşkilatın istinad etdiyi qanun layihəsi 2011-ci ildə parlamentə təqdim olunub və "Qadınların zorakılığa qarşı müdafiəsi, ləyaqəti və təhlükəsizliyi" adlanır.

Bu qanun layihəsi bir sıra müsbət müddəaları özündə ehtiva edir:

Ailə zorakılığı şikayətlərinin araşdırılmasının sürətləndirilməsi üçün məsul şəxslərin öhdəlikləri,

Bu növ zorakılıqları araşdırmaq üçün xüsusi polis bölmələrinin yaradılması,

Məhdudlaşdırıcı qərarların tətbiqi,

Ailə zorakılığı qurbanlarını dəstəkləmək üçün fondların yaradılması.

Lakin Human Rights Watch bu qanun layihəsində çoxsaylı boşluqlar olduğunu bildirir. Belə ki:

Ailə daxilində zorakılıq (ev zorakılığı) anlayışına dair aydın tərif verilməyib,
Ər-arvad arasında zorakılıq və uşaq evlilikləri qanunla cinayət sayılmır.
Namus və ailə münaqişələri zəminində qətllərin artması

2024-cü ilin iyul ayında, İranın "Etemad" qəzeti "namus və ailə münaqişələri" səbəbiylə qətlə yetirilən qadınların sayının artması ilə bağlı xəbərdarlıq edib. Məqalədə bildirilir ki, 2022, 2023 və 2024-cü illərin ilk rübündə azı 85 qadın ailə üzvləri tərəfindən öldürülüb və bu halların ən çoxu Tehranda qeydə alınıb.

Qəzet qeyd edir ki, qadın qətlləri ilə bağlı xəbərlər "çox hallarda mediada yayımlanmır". Ən çox qətllərin "qurbanların həyat yoldaşları" tərəfindən, ailəvi səbəblər və ya "namus" motivi ilə törədildiyi vurğulanır.

Beynəlxalq kampaniyalar və statistikalar
2020-ci ildə, Namus Cinayətlərinə Qarşı Beynəlxalq Kampaniya İranda 450 qadının "namus" motivi ilə öldürüldüyünü qeydə alıb.

Bu kampaniya namus cinayətlərini belə tərif edir:

Cinayətkarlar cinayəti "namus" bəhanəsi ilə törədirlər. Məsələn, kişi bacısını, həyat yoldaşını və ya qızını öldürür.
Qurbanlar adətən sifarişli (ənənəvi) evlilikləri rədd edənlər, cinsi zorakılığa və ya təcavüzə məruz qalanlar, evlilikdən kənar münasibətlərdə ittiham olunanlar və ya boşanma istəyini ifadə edən qadınlardır.
Bu hallar, qadın hüquqları müdafiəçiləri və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən İranın hüquq sistemində ciddi islahatlara ehtiyac olduğunu bir daha göstərir.
AzerVoice