Antik Mısır dininde ve mitolojisinde, Anubis (ayrıca Anpu veya Anup olarak da bilinir), ölülerin ruhlarını babası Osiris'in yeraltı krallığında yönlendiren çakal başlı mumyalama tanrısıydı. İyi niyetli ve yardımsever olarak kabul edilen Anubis, ölü kişinin ruhunun tartılması sırasında yeraltı dünyasında (Duat) bulunurdu ve ayrıca Re'nin göksel gök alemlerinde de evindeydi .
Anubis'in annesi tanrıça Nephthys'ti . Nephthys, İsis , Seth ve Osiris, hepsi gök tanrıçası Nut ve yer tanrısı Geb'in çocuklarıydı. Nephthys, kardeşi Seth ile evliydi ve İsis de kardeşi Osiris ile evliydi. Bazen Anubis, Seth'in oğlu olarak kabul edilir, ancak daha yaygın olan mitte, Nephthys Seth'i terk etti ve kız kardeşinin kocası Osiris'i baştan çıkardı. Osiris, Anubis'i tasarladı, ancak Anubis doğduğunda onu vahşi doğada terk etti. İsis, Anubis'i bazı köpeklerin yardımıyla buldu ve onu büyüttü. Anubis büyüdüğünde, üvey annesini sadakatle korudu ve İsis ve Osiris dünyada yolculuk ettiklerinde onlara eşlik etti. Seth, kardeşi Osiris'i öldürüp parçaladığında, artık barışmış olan kız kardeşler İsis ve Nephthys, onun cesedini aradılar ve Anubis onlara yardım etti ve onları teselli etti. Osiris'in bedeninin bütün parçaları bulununca, babasının tekrar yaşaması ve ölüler dünyasında hüküm sürmesi için mumyalama sanatını icat eden Anubis oldu.
Anubis genellikle çakal veya köpek başlı bir adam olarak tasvir edilir ancak bazen çakal veya köpek vücutlu olarak da gösterilir. Bazen yüzünün bir tarafı beyaz veya altın renginde, diğer tarafı ise hem göksel hem de yeraltı alemlerindeki konumunu sembolize etmek için siyah olarak tasvir edilir.
Mumyalama tanrısı olarak Anubis'in rehber ruhu, cesedin mumyalanması sırasında orada bulunurdu, böylece reenkarne olmuş ruh için uygun bir kap olurdu. Anubis'in bir diğer görevi de ölen kişinin kalbinin tartılması sırasında yerine getirilirdi; Anubis'in rolü, usulüne uygun şekilde yapıldığından emin olmak için prosedürü dikkatlice gözlemlemekti. Büyük Terazi'ye göre, kişi saf ve dürüst değilse ve günahtan arınmış değilse, Anubis kalbi teraziden alır ve onu yiyip bitirecek olan canavar Ammit'e fırlatırdı ve kişiyi sonsuza dek yok ederdi. Öte yandan, terazi ölen kişinin günahtan arınmış olduğunu gösteriyorsa, ruh sonsuz hayata devam edebilirdi.
Bir çakalın veya köpeğin ölüm ve mumyalamada neden önemli bir rol oynadığına dair bir dizi neden öne sürülmüştür. Çakal, leşle beslenen gececi bir hayvandır ve belki de erken bir tarihte, ölülerin bedenlerini yememesi için yalvarmanın bir yolu olarak tanrılaştırılmıştır. Yeraltı dünyasında bir rehber olarak, köpek mükemmel bir yuva bulma içgüdüsüne sahip olurdu ve ruhu tehlikelerinde sadakatle yönlendirebilirdi. Antik Mısır'da yarı evcilleştirilmiş köpeklerin geceleri mezarlıklarda dolaştığı biliniyordu ve ayrıca kasıtlı olarak mezarların muhafızları olarak kullanılmış olabilirler.
Anubis'e ölü ruh adına yaptığı görevlerde, bir başka köpek veya çakal başlı tanrı olan Wepwawet (ayrıca Upuat veya Upuaut olarak da yazılır, "yolların açıcısı" anlamına gelir) yardımcı olmuştur; Wepwawet muhtemelen işlevi Anubis'inkine benzer olan erken bir cenaze tanrısıydı; bazen Wepwawet, Anubis'in başka bir biçimi olarak kabul edilir.
Anubis'e tapınma çok eskiydi, muhtemelen Osiris'e tapınmadan bile daha eskiydi. Anubis, Abydos'un yerel tanrısıydı ve Lycopolis, Abt ve diğer şehirlerde de tapınılırdı. Tanrının adı metinlerde Anubis olarak çevrilse de, bu aslında Mısırlı Anpu adının Yunanca biçimidir. Yunanlılar ve Romalılar tanrıya tapınmayı klasik zamanlarda sürdürdüler. Roma'da ona bir adak vardı ve Latin yazarlar Plutarch ve Apuleuis eserlerinde ondan bahsediyor.
---
Karanlıkların Bekçisi Anübis
Mısır denince, insanın aklına çocukluğundan beri bildiği piramitler, mumyalar, görkemli tapınaklar gelir. Aklına ilk gelen görüntülerden biri de; dergilerde kitaplarda görmüş olduğu resimlerden; beyaz perdenin mumyalı, kamçılı, hazine avcılı filmlerinden aşina olduğu köpek başlı tanrı Anübis gelir… Tenten’in ünlü maceralarından ‘Firavunun Puroları’ çocukluk yıllarımızın Anübis resimlerini barındıran ilk görsel kaynaklardan biridir. Karanlıkların, mezarların, mezar odalarının, lahitlerin, mumyaların ve mumyacıların koruyucu tanrısı olan Anübis, kimi zaman ayakta, kimi zaman da oturarak, mezar tapınak duvarlarındaki resim ve yontularda, heykellerde siyah başlı bir çakal ya da köpek gibi tasvir edilmiştir. Kimi tarihçiler kurt kafalı bir tanrı olduğunu ileri sürmüşlerse de Nil Vadisi geçmişten günümüze kurtların yaşadığı bir doğaya sahip olmadığı için bu varsayım ciddiye alınmamış ve rafa kaldırılmıştır.
Anübis eski Mısır inanışına göre, ölen insanların öteki âleme yapmış oldukları yolculuklarında, onlara yol gösteren, mumyalarının hazırlanışında hem ölü bedene hem de mumyacılara rehberlik eden; ruhun öteki âlemin büyük tanrısı Osiris’in huzuruna çıkmadan önce, günahlarının tartılmasında hakemlik yapan bir tanrı olarak görülmüş, yine inanışa göre ikonografide insan gövdeli, köpek başlı, ya da tamamen bir köpek olarak tasvir edilmiştir. Bu nedenle de karanlıklar âleminin tanrılarından bir tanesi olmuştur. Yine inanış biçiminde ölülerin, mezarların, mezarlıkların bekçiliğini yaptığına, mezarları soygunculardan koruduğuna inanılan bu tanrı; öteki âlemin, yani cennetin tanrısı Osiris’in de sadık bir yardımcısı olarak gösterilmiştir. Öyle ki Osiris efsanesinde, kötü kardeşi Seth tarafından öldürülen Osiris’in bedeni parçalara ayrılıp Nil sularına atıldığı zaman, akıntıyla dağılıp kaybolduklarında, yükseklerden her şeyi keskin gözleriyle görebilen şahin başlı tanrı Horus’a, Anübis’te yardım etmiş; koku alma yeteneği ile Nil vadisinin kıyısına köşesine savrulmuş Osiris’in parçalarını bulup ortaya çıkartmıştır. Bundan sonra da Osiris’in sevgili eşi İsis, Bu parçaları bir araya getirip yapıştırarak bandaletlere sarmış, ardından kanatlarını çırpıp ilahi nefesini vererek Osiris’ini yeni baştan yaratmıştır.
Vurguladığımız gibi Eski Mısır inanışında Anübis’in en önemli özelliğinden biri de, öteki âleme yaptıkları yolculuklarında ölülerin günahlarını tartması olmuştur. İnanışa göre mumyalanan ölü mezara yerleştirildikten sonra ruhunun ‘İalu’ adı verilen cennetin bahçelerine ulaşabilmesi için öteki alemdeki yolculuğunda, tanrıların yardımlarıyla birçok sınav ve engellerden geçerek Osiris’in egemenliği altında bulunan cennetin kapıları önüne geldiğinde; kendisini büyük bir terzinin başında bekleyen, günahlarını tartacak Anübis’in karşısında bulur, bundan sonra da terazinin bir kefesinde ölünün kalbi, öteki kefesinde adaletin ve gerçeğin tanrıçası Maat’ın tüyü, günahların tartılmasına gidilirdi. Tartma işlemi yapan Anübis’in arkasında; bilgeliğin tanrısı, tanrıların yazıcı ve muhasebecisi İbis kuşu kafalı Thot yer almaktaydı. Thot, kalemle elinde tuttuğu papirüs üzerine ölen kişinin sevaplarını yazar, bundan sonra da ruh Osiris’ine, yani bir yerde cennetine kavuşmuş olurdu. Anübis’in mumyaları, mezarları koruması, öteki âlemdeki rehberlik işlevleri; kendisini eski Mısırlıların gözünde ve gönlünde en önemli tanrılar arasına sokmuş, başından sonuna, 3000 yıllık Mısır medeniyetinin tüm dönemlerinde en saygın tanrılar arasında yer almıştır.
Eski Mısır’da siyah bir köpekle özdeşleştirilen ve büyük saygı gören tanrı Anübis kültü, antik Nil Vadisinin kimi yerleşimlerinde kutsal olarak tanımlanan köpeklerin mumyalanarak gömülmesine neden olmuş, kimi nekropol kazılarında, Bugün Kahire Müzesinde örnekleri görülebilen birçok köpek mumyası gün ışığına çıkartılmıştır.
Eski Mısırlılara göre, tanrı Anübis’in en önemli görevlerinden biri de, ölen kişinin mumyasının hazırlanış süreci içinde, mistik ve ilahi gücüyle mumyacılara yardımcı olması, bunun yanı sıra öteki âlemdeki yolculuğuna hazırlanan ölü bedene ve ölen kişinin ruhuna rehberlik etmesiydi. Bu nedenledir ki mumyanın hazırlanış süreci içinde ilahiler, dualar ve büyülü formüller okuyan bir rahip başında, genelde ahşaptan yapılmış bir Anübis maskesi taşıyordu. Bugüne kadar birkaç nadir örneği günışığına çıkarılmış bu maskelerin en güzel örneklerinden biri, bugün Amerika’da Boston Müzesinde sergileniyor.
Anübis’in mezar, tapınak duvarlarında, lahit kapakları üzerinde görülen kendine özgü silueti, eski Mısırlı sanatçıların ellerinde mükemmel çizgilerle şekillendirilmiş; bilhassa köpek gibi bir hayvanla özdeşleştirilmiş olması, antik Mısır mitolojisinin en popüler tanrılarından biri olmasını sağlamıştır. Nitekim geçmişten günümüze, antik Mısır eserleri toplayan toprakaltı koleksiyoncularının en çok rağbet ettikleri parçalardan birini oluşturan Anübis heykelcikleri, köpek severlerin de ilgisini çekmekte, bu nedenle piyasada, çeşit çeşit Mısır çıkışlı Anübis reprodüksiyonları satılmaktadır.
Kaynak: Collection Dergisi /Sayı: 29 / Ekim 2009' sayısı
Merih Tan
TEREF