Türk kültüründe ölüm, yalnızca fiziksel bir son değil, aynı zamanda ruhun başka bir dünyaya geçişi olarak görülmüştür. Oğuz Türkleri de bu inanç doğrultusunda cenaze törenlerini düzenlemiş, ölülerini uğurlarken çeşitli ritüeller gerçekleştirmişlerdir. Bu ritüeller, hem İslamiyet öncesi dönemde Şamanist ve Göktanrı inancına dayalı uygulamaları hem de İslamiyet’in kabulü sonrasında değişen gelenekleri yansıtır.
İbn-i Fadlan’ın Gözlemleri
10. yüzyılda Orta Asya ve İdil (Volga) bölgesine seyahat eden Arap gezgin ve diplomat İbn-i Fadlan, Oğuz Türkleri başta olmak üzere birçok Türk topluluğunun yaşam tarzı ve ritüellerini kaleme almıştır. İbn-i Fadlan’a göre, Oğuzlar ölülerini özel bir törenle uğurlamaktaydı.
Ölü, önce temizlenir ve ona günlük hayatta kullandığı kıyafetler giydirilirdi. Özellikle ceket giydirilip, kuşak kuşandırılır ve yanına yayı konulurdu. Bu, ölen kişinin savaşçı kimliğini ve diğer dünyada da bu kimliğini sürdüreceği inancını yansıtır. Ayrıca, ölen kişinin eline nebiz dolu bir tahta kadeh verilirdi. Nebiz, kuru üzüm, kuru hurma, arpa ve darı gibi maddelerden yapılan bir içkidir. Bunun yanında, önüne de nebiz dolu bir tahta kap bırakılırdı. Bu uygulamalar, ölen kişinin öbür dünyaya yolculuğunda ihtiyaç duyabileceği eşyaları yanında götürmesi gerektiği inancına dayanıyordu.
Balbal Geleneği ve Mezar Anlayışı
Oğuz Türkleri, diğer eski Türk toplulukları gibi, özellikle önemli kişiler için mezar anıtları ve heykeller dikmiştir. Bunlara "balbal" denir. Balballar, genellikle ölen kişinin hayattayken öldürdüğü düşmanları simgeleyen taş heykeller olarak kabul edilirdi. Ölen kişi ne kadar çok düşman öldürmüşse, mezarının çevresine o kadar fazla balbal dikilirdi. Bu, savaşçının kahramanlığını ve diğer dünyadaki gücünü simgeleyen önemli bir gelenekti.
Balbalların yanı sıra mezarların üzerine taşlar, höyükler (tümsek şeklinde mezarlar) veya kurgan adı verilen mezar yapıları inşa edilirdi. Özellikle Göktürkler ve Oğuzlar, önemli liderlerini kurganlarda gömmüşlerdir. Kurganlar genellikle toprak veya taş yığınları ile örtülen büyük mezar odalarıdır ve içinde ölüye ait eşyalar, silahlar ve bazen kurban edilmiş hayvanlar da bulunurdu.
Mehmet Özgür Ersan Abdal Özgür Derviş