Türkiyə İran vasitəsilə ildə 1,5-2 milyard kubmetr həcmində svop tədarükü ilə Türkmənistandan qaz almağa başlaya bilər. Azərbaycan rəqib, yoxsa divident əldə edəcək?
Sputnik. Türkmənistan ehtiyatlarına görə Rusiya, İran və Qətərdən sonra dünyada dördüncü yeri tutduğu əsas əmtəə - təbii qazın ixracı üçün alternativ bazarları fəal şəkildə nəzərdən keçirir. Türkmənistan satış bazarlarını şaxələndirmək üçün müxtəlif ixrac marşrutlarını araşdırır və son illərdə mübadilə (svop) sxemləri ölkə üçün ən məqbul variant kimi görünür.
Bu halda Aşqabad ancaq sərhədləri və infrastrukturu vasitəsilə türkmən qazı Türkiyə, Azərbaycan, Yaxın Şərq və Qərb ölkələrinin bazarlarına çıxa bilən qonşusu İrana arxalana bilər.
Bu məsələdə Türkiyə həm türkmən qazını almağa, həm də üçüncü ölkələrə ixrac etməyə hazır olan türkmən qazının alternativ bazarlara çıxmasına fəal dəstək verir. Üstəlik, Ankara bu sxemdə maraqlı olan bütün tərəflərlə - bir tərəfdən tranzit üçün İranla, digər tərəfdən isə Türkmənistan qazının idxalında Avropa ölkələri ilə danışıqlar aparan rolunu da öz üzərinə götürür.
Türkiyə hazırdır - bəs infrastruktur?
Türkiyənin enerji və təbii sərvətlər naziri Alparslan Bayraktar "Bloomberg" agentliyinə müsahibəsində bildirib ki, Türkmənistana səfəri zamanı bu ölkəyə türkmən qazının tədarükü ilə bağlı yekun razılığa gələ bilər.
Onun sözlərinə görə, Türkiyə İran vasitəsilə ildə 1,5-2 milyard kubmetr həcmində svop tədarükü ilə Türkmənistandan qaz almağa başlaya bilər. Nazir Türkmənistandan gələn tədarükün İran-Azərbaycan qaz kəməri ilə keçə biləcəyini, daha sonra Türkiyə ərazisindən keçməklə Trans-Anadolu Qaz Boru Kəmərinə (TANAP) nəql oluna biləcəyini də istisna etməyib.
Türkiyə türkmən qazı ilə bağlı əldə edilmiş razılaşmaları konkret müqavilələrlə gücləndirir - 2024-cü ilin martında Aşqabad və Ankara təbii qaz sahəsində tərəfdaşlığın inkişafına dair əməkdaşlıq memorandumu imzalayıblar. Daha sonra iyunun əvvəlində Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) və Türkiyənin dövlət qaz şirkəti "Botaş" arasında Türkmənistan qazının Azərbaycan və üçüncü dövlətlər vasitəsilə Türkiyəyə nəqlinə dair əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanıb.

Bir sıra ekspertlər hesab edir ki, Türkiyə ilə İran arasında qaz kəməri infrastrukturu türkmən qazının həcmlərini qəbul etmək üçün modernləşdirilməlidir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə İrandan təbii qazı 14 milyard kubmetr nasos gücünə malik Tengiz-Ankara qaz kəməri ilə idxal edir. Eyni zamanda, İran qazının Türkiyəyə illik tədarükü, təxminən 9,5 milyard kubmetr təşkil edir.
Eyni zamanda, İran və Türkmənistan arasında iki qaz kəməri var: gücü ildə 8 milyard kubmetr olan Körpəcə-Qurtquyu və gücü ildə 12,5 milyard kubmetr olan Dövlətabad-Səraxs-Xangiran.
Yəni, Türkiyə-İran qaz kəmərindən kifayət qədər istifadə edilmədiyini nəzərə alsaq, Türkmənistan mövcud qaz kəmərinin modernləşdirilməsinə və ötürmə qabiliyyətinin genişləndirilməsinə ehtiyac olmadan İran vasitəsilə Türkiyəyə, təxminən 4-5 milyard kubmetr qaz verə bilərdi.
İran daha çox türkmən qazı nəql etməlidir
Qeyd edək ki, İran və Türkmənistan arasında qaz əməkdaşlığı təkcə Azərbaycana tədarük və Türkiyəyə nəzərdə tutulan svopla məhdudlaşmır. Türkmənistan hər il İrana müxtəlif həcmdə təbii qaz verir - İran mənbələrinin məlumatına görə, keçən il bu rəqəm 2 milyard kubmetrdən çox olub.
Bu həcmlər həm İranın şimal bölgələrində istifadə olunub, həm də svop sazişi çərçivəsində Azərbaycana göndərilib.
Bununla yanaşı, qaz tədarükünü şaxələndirən Türkmənistan svop sistemindən fəal şəkildə istifadə edir. Belə ki, ötən il Türkmənistan İraqla İran ərazisi ilə 5 müddətinə və 9 milyard kubmetrə qədər həcmdə qaz nəqli barədə razılığa gəlib.
Bu və Türkmənistanın svop tədarükləri ilə Avropa bazarına çıxmaq planları Aşqabadı hazırda İrana ixrac imkanlarını artırmağı düşünməyə vadar edir.
Belə ki, iyulun əvvəlində Aşqabadda Türkmənistan-İran danışıqları aparılıb. Nəticədə İraqa qaz tədarükü və İran şirkətləri tərəfindən Türkmənistanda 125 km uzunluğunda qaz kəməri və üç qaz kompressor stansiyasının tikintisinə dair saziş imzalanıb.
Görülən işlər nəticəsində Türkmənistandan İrana qaz nəqli gücü ildə 40 milyard kubmetrə bərabər olacaq.
Azərbaycan güzəştlər təklif edir
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, türkmən qazı ümumilikdə həm İran-Türkiyə qaz kəməri, həm də İran-Azərbaycan qaz kəməri ilə Türkiyəyə daxil ola bilər və sonradan TANAP vasitəsilə Türkiyəyə tədarük edilir.
Qeyd edək ki, Bakı, Tehran və Aşqabad artıq bu məsələdə əməkdaşlıq təcrübəsinə malikdir.
2022-ci ilin yanvarından Azərbaycan və Türkmənistan İran vasitəsilə qaz mübadiləsinə başlayıblar. Tərəflər arasında razılaşmaya əsasən, illik tədarük həcmi 1,5-2 milyard kubmetr təşkil edəcək. Daha sonra 2022-ci ilin iyununda Bakı və Tehran arasında Türkmənistandan Azərbaycana svop qaz tədarükünün iki dəfə artırılması barədə sənəd imzalanıb.
Lakin bu ilin əvvəlində gözlənilməz xəbər yayılıb ki, türkmən qazının Azərbaycana svop nəqli dayandırılıb. Tədarükün dayandırılmasının səbəbləri isə açıqlanmayıb.
Ekspertlər hesab edirlər ki, tədarükdən imtina konkret olaraq Türkmənistandan gəlib, çünki Azərbaycan svop idxalını artırmaq üçün qanunvericilik bazasını fəal şəkildə hazırlayırdı. Belə ki, Azərbaycan 2024-cü il yanvarın 1-dən svop sazişi çərçivəsində neft və təbii qaz idxalını üç il müddətinə əlavə dəyər vergisindən azad edib.
Beləliklə, vergi güzəştləri nəzərə alınmaqla türkmən qazının İran və Azərbaycan vasitəsilə Türkiyə və Avropaya svop çərçivəsində ixracı ideal variant olardı.
Azərbaycan artıq qazını Avropaya göndərə bilər
Qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə, birincisi, öz hasilatını artırmaqla, ikincisi, daxili bazarda "mavi yanacağın" istehlak səviyyəsini azaltmaqla idxal qazından asılılığını azaltmağı planlaşdırıb.
Lakin bu o demək deyil ki, Türkiyə öz bazarına idxal etdiyi qazın həcmini və ya yanacaq tədarükçülərinin sayını azaltmaq niyyətindədir. Belə ki, Türkiyə özünü regionda qaz qovşağı kimi göstərir, ona görə də Türkiyə bazarına qaz tədarükçülərinin sayının artırılması ölkə üçün vacibdir.
Eyni zamanda, Türkmənistandan gələn tədarüklər Türkiyənin daxili bazarında istifadə oluna, Türkiyə bazarında istehlak edilən Azərbaycan qazının həcmi isə Avropa bazarına yönəldilə bilər.
Burada sual yarana bilər: türkmən qazı artıq Türkiyəyə çatdığına görə niyə birbaşa Avropa ölkələrinə verilə bilmir? Cavab sadədir: Azərbaycanın Avropa Komissiyası ilə qaz ixracının artırılması ilə bağlı artıq hazır müqavilələri var və Türkiyə bazarında qənaət edilən Azərbaycan yanacağını Avropa bazarına asanlıqla çatdırmaq olar.

Halbuki, türkmən qazını almaq üçün Brüssel Aşqabadla uzunmüddətli müqavilələr bağlamalı olacaq və məlum olduğu kimi, iqlim gündəminə görə Aİ belə müqavilələrdən imtina edir. Özünü artıq etibarlı təchizatçı kimi təsdiq etmiş Azərbaycanla hazır müqaviləsi olduğu halda yeni qaz təchizatçısı ilə yeni öhdəliklər götürmək heç də məntiqli deyil.
Təbii ki, bu, gözlənilməz hallara görə Aİ-də belə bir ehtiyac yaranarsa, Türkmənistan qazının ortamüddətli perspektivdə Avropaya tədarükünün mümkünlüyünü istisna etmir. Lakin hazırkı mərhələdə Azərbaycanın simasında Aİ-yə tanış olan tərəfdaşa üstünlük verilir.
Beləliklə, türkmən qazının Türkiyəyə tədarükünə başlandıqdan sonra Azərbaycan istənilən halda qalib olaraq qalacaq. Birincisi, tranzit Azərbaycan ərazisindən keçərsə, Bakı Türkmənistanın "mavi yanacağın" daşınmasından öz dividendlərini alacaq.
İkincisi, türkmən qazı Türkiyə bazarında Azərbaycan qazının bir hissəsini əvəz edə bilər və bu halda Azərbaycandan buraxılan qaz həcmləri Avropa bazarında kifayət qədər sərfəli qiymətə satıla bilər.