Bu qocalıq-cavanlıq necə müəyyənləşdirilir?

Mövzuya keçməzdən əvvəl 7-8 il bundan öncə maraqlı bir görüşü xatırlamaq istəyirəm.

Bakıda bir beynəlxalq tədbirdə iştirak edirdim. Fasilədə xaricdən gəlmiş həmkarlarla söhbətləşirdik. Yerli dostlarım xaricilərdən təkidlə soruşurdular ki, Bakıda nə xoşunuz gəldi, nələrə təəccübləndiniz? Qonaqlardan biri sualımıza sualla cavab verib dedi ki, bizi restoranlarla, mollarla təəccübləndirmək olmaz. Bizi ən çox təəccübləndirən o oldu ki, "Fəvvarələr" meydanında yüzlərlə gənc və uşaq gördük. Avropada parklarda bu qədər gənc, yaxud uşaq görə bilməzsiniz. Oralarda qocalar daha çoxdur. Bu uşaqlar və gənclər sizin böyük sərvətinizdir.

İndi isə qayıdaq mövzumuza.

Məşhur statistik və demoqraf Sandberq əhalinin yaş strukturuna görə üç tipə ayırmağı təklif etmişdi: proqressiv, reqressiv və stasionar.

Əhalinin proqressiv yaş strukturu – strukturda 0-14 yaşda əhalinin xüsusi çəkisi (ümumi əhaliyə nisbəti) 50 və daha yuxarı yaşda əhalinin xüsusi çəkisindən böyükdürsə, bu zaman əhalinin sayca artması təmin edilmişdir.

Əhalinin reqressiv yaş strukturu – strukturda 50 və daha yuxarı yaşda əhalinin xüsusi çəkisi 0-14 yaşda əhalinin xüsusi çəkisindən böyükdürsə, o zaman gələcəkdə əhalinin sayının azalması təhlükəsi gözlənilir.

Əhalinin stasionar yaş strukturu – strukturda 0-14 yaşda əhalinin xüsusi çəkisi 50 və daha yuxarı yaşda əhalinin xüsusi çəkisinə bərabərdirsə, əhalinin sayının sabit qalacağını demək mümkündür.

Masallı Rayon Statistika İdarəsindən aldığımız məlumata əsasən, burada 2024-cü ilin əvvəlinə 0-14 yaşda əhalinin sayı 50256 nəfər, 50 və daha yuxarı yaşda əhalinin sayı isə 56461 nəfər olub. Deməli, əhalinin reqressiv yaş strukturu qeydə alınıb və gələcəkdə ümumi azalma təhlükəsi mövcuddur.

Astara və Lənkəran rayonlarında da vəziyyət eynidir. Amma Cəlilabad, Yardımlı və Lerik üzrə əhalinin proqressiv yaş strukturu qeydə alınıb, deməli, burada əhalinin potensial olaraq artması təmin edilib.

Əhali arasında 60 və daha yuxarı yaşlı şəxslərin payının artması isə artıq əhalinin qocaldığından xəbər verir.

Polyak demoqraf E.Rossetin şkalasına görə, ölkə əhalisinin sayında belə şəxslərin payının 8%-ə qədər olması “demoqrafik cavanlıq”, 8–10% olması “qocalmanın başlanğıcı” kimi qiymətləndirilir, 12%-dən yuxarı göstərici isə birbaşa “demoqrafik qocalma”dır.

Masallı Rayon Statistika İdarəsindən verilən məlumatda bildirilir ki, rayon əhalisinin 2024-cü il yanvar ayının 1-nə olan sayı 226 661 nəfər olub, onların da 12,8 faizi 60 və daha yuxarı yaşdadır. Deməli, rayon demoqrafik cəhətdən qocalır.

BMT-nin demoqrafiya şöbəsinin ekspertləri isə qocalma proseslərinin ölçülməsi üçün 65 yaşı sərhəd olaraq qəbul edirlər. Onlar əhalinin demoqrafik strukturunu xarakterizə edən üç mərhələ müəyyənləşdiriblər. Ölkə üzrə 65 və daha yuxarı yaşda əhalinin sayının ümumi əhali sayında xüsusi çəkisi: 1) 4,0%-ə qədər olduğu halda, bu, gənc əhalidir; 2) 4,0-7,0%-dirsə, əhali qocalığın astanasındadır; 3) 7,0%-dən çoxdursa, deməli, əhali ümumən yaşlıdır.

Yuxarıda deyilənlərə onu əlavə edə bilərik ki, Azərbaycanın Lerik və Yardımlı rayonlarında 65 və daha yuxarı yaşda insanların sayı ümumi əhalinin sayında 6,0%, digər rayonlarda isə azı 7,0% səviyyəsində qeydə alınıb. Buradan da məlum olur ki, Lerik və Yardımlı rayonları qocalığın astanasındadırlar, Masallı, Cəlilabad, Astara və Lənkəran rayonlarının əhalisi isə artıq “yaşlı əhali” mərhələsinə keçibdir.

Əhalinin qocalmasının müxtəlif səbəbləri olur, anca onların ən əsası doğumun sayının azalmasıdır.

Masallıda 2024-cü ilin əvvəlinə doğulanların sayı 2559 nəfər olub: bu, 1990-cı ilə nisbətən 42,9 faiz azdır. Eyni müddətdə rayon üzrə təbii artım göstəricisi isə 2261 nəfərdən 1318 nəfərə düşüb. Əgər 1990-cı ildə rayonda 4479 doğulan və 900 ölən var idisə, 2023-cü ildə doğulanların sayı xeyli azalıb (2559 nəfər) ölənlərin sayı isə 38%-dək artıb (1241 nəfər).

Bir sözlə, demoqrafik dəyişikliklər insanların həyat şərtləri ilə bağlıdır və sosial-iqtisadi vəziyyəti nəzərə alaraq, gənc ailələr uşaqların sayının az olmasına üstünlük verirlər. Onlara sosial dəstək proqramları qəbul edilməli və real həyata keçirilməlidir. Gənclərin ailə qurması üçün şərait yaxşılaşdırılmalıdır.

Zahir Əmənov
pressklub