Rusiya xəbərdarlıq edir, NATO güclənir, Türkiyə isə əsas oyunçulardan birinə çevrilir.
Cənubi Qafqazda geopolitik mənzərə kəskin şəkildə dəyişməkdədir. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarovanın son brifinqdəki sərt açıqlamaları bölgədə artan gərginliyin və Moskvanın narahatlığının açıq təzahürüdür. Zaxarova bildirib ki, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistanın NATO ilə əməkdaşlıq cəhdlərini “aqressiv hərbi blokla təhlükəli yaxınlaşma” kimi qiymətləndirir. Onun sözlərinə görə, NATO-nun regiona daxil olması sabitliyi pozacaq, dövlətləri bir-birinə qarşı qoyacaq və yeni qarşıdurma ocaqları yaradacaq.
Bu ritorika fonunda isə bölgənin ən aktiv və strateji aktorlarından biri olan Türkiyənin rolu daha da diqqətəlayiq olur. Qardaş ölkə həm NATO üzvü, həm də region dövlətləri ilə geniş və dərin əlaqələri olan aktordur. Həm Azərbaycanla müttəfiqlik, həm Ermənistanla normalizasiya prosesi, həm də Rusiya ilə dialoq siyasəti Türkiyəyə unikal bir mövqe qazandırıb.
Rusiya: Nüfuz siyasətindən təzyiq diplomatiyasına
Mariya Zaxarovanın açıqlamaları təkcə diplomatik xəbərdarlıq deyil, həm də Rusiyanın təsir dairəsini qorumaq üçün getdikcə sərtləşən mövqeyini ortaya qoyur. Xüsusilə Ukraynada apardığı müharibədən sonra beynəlxalq müstəvidə təcrid olunan Moskva, keçmiş Sovet respublikalarının NATO ilə yaxınlaşmasını öz strateji maraqları üçün təhlükə hesab edir.
Bu kontekstdə Azərbaycanın və Ermənistanın NATO ilə əməkdaşlığı, hətta minimal hərbi əlaqələri belə, Rusiyanın reaksiya verməsinə səbəb olur. Kreml bu proseslərin qarşısını almaq üçün siyasi, informasiya və iqtisadi təzyiqləri istisna etmir.
Türkiyənin yüksələn rolu: Təkcə qardaşlıq deyil, strategiya
Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq
Türkiyə və Azərbaycan arasında münasibətlər sadəcə ideoloji və tarixi qardaşlıqdan ibarət deyil – bu əlaqə artıq hərbi, iqtisadi və diplomatik müstəvilərdə dərin strateji ittifaqa çevrilib. 2020-ci ilin İkinci Qarabağ müharibəsində Türkiyənin verdiyi hərbi-texniki dəstək Azərbaycanın qələbəsində həlledici rol oynadı. Bundan sonra “Şuşa Bəyannaməsi” ilə iki ölkə arasındakı ittifaq hüquqi və siyasi əsaslara dayandırıldı.
Azərbaycanla hərbi təlimlər, müdafiə sənayesində əməkdaşlıq, TANAP və digər enerji layihələri vasitəsilə Türkiyə həm regionun təhlükəsizlik memarı, həm də enerji körpüsü rolunu oynayır.
Ermənistana yeni yanaşma
Türkiyə–Ermənistan münasibətləri onillərdir bağlı sərhədlər və diplomatik böhranlarla müşayiət olunsa da, son illərdə yumşalma cəhdləri müşahidə olunur. Zəngəzur dəhlizi və regional kommunikasiyaların açılması bu prosesin açar mövzularıdır. Türkiyə bu addımlarla həm Ermənistanı Cənubi Qafqaz inteqrasiyasına cəlb etməyi, həm də regionda sabitlik və əməkdaşlıq mühitini yaratmağı qarşısına məqsəd qoyur.
Rusiya və Türkiyə arasında zərif tarazlıq
Ankara və Moskva bir çox regional məsələdə rəqib olsalar da, əməkdaşlıq kanallarını qapamırlar. Suriyadan tutmuş Qara dəniz təhlükəsizliyinə, enerji əməkdaşlığından tutmuş turizm sahəsinə qədər bir sıra mühüm məsələlərdə dialoq mövcuddur. Bu, Türkiyəyə Rusiyanın qırmızı xətlərinə toxunmadan, lakin öz maraqlarını qorumaq üçün manevr imkanları yaradır.
Cənubi Qafqazın gələcəyi: Ssenarilər və risklər
Cənubi Qafqazda formalaşmaqda olan yeni geosiyasi mənzərə müxtəlif ssenariləri gündəmə gətirir. Bölgənin gələcəyi hazırda əsasən üç istiqamət üzrə inkişaf edə bilər və hər bir ssenari özündə həm fürsətlər, həm də ciddi risklər ehtiva edir.
Birinci ssenari – Türkiyənin vasitəçi və sabitləşdirici rolunun güclənməsi:
Əgər Türkiyə həm Azərbaycanla sıx strateji tərəfdaşlığını davam etdirə, həm də Ermənistanla normallaşma prosesini irəlilədə bilsə, regionda sülhə və sabitliyə doğru real bir dönüş mümkün ola bilər. Bu halda Türkiyə regional diplomatiyanın aparıcı aktoruna çevrilə, Zəngəzur dəhlizi və digər nəqliyyat layihələri həyata keçə bilər. Amma bu inkişaf, təbii ki, Rusiyanın maraqlarına toxunduğu üçün Moskvanın passiv qalacağı ehtimalı azdır.
İkinci ssenari – Rusiya təzyiqlərinin artması:
Zaxarovanın açıqlamaları Rusiyanın narazılığının yalnız diplomatik bəyanatlarla məhdudlaşmayacağını göstərir. Moskva informasiya müharibəsi, iqtisadi təzyiq vasitələri və hətta regiondakı sülhməramlı kontingent üzərindən dolayı gərginlik yaratmaq kimi üsullara əl atmağa meylli ola bilər. Bu halda Cənubi Qafqaz yeni böhran ocaqlarına çevrilə və sülh prosesi ağır zərbə ala bilər.
Üçüncü ssenari – Qərblə (xüsusilə NATO ilə) əməkdaşlığın genişlənməsi:
Azərbaycan və Ermənistan, xüsusilə təhlükəsizlik sahəsində Qərb strukturları ilə əməkdaşlığı dərinləşdirsələr, bu, onların təhlükəsizliklərini gücləndirsə də, Rusiya ilə münasibətlərdə əlavə gərginlik yarada bilər. NATO ilə hərbi təlimlər, müdafiə sahəsində texniki əməkdaşlıq və siyasi dialoqlar Moskva tərəfindən “qırmızı xəttin keçilməsi” kimi qiymətləndirilə bilər. Bu isə yeni risklərə yol aça bilər.
Dördüncü ssenari – regional əməkdaşlığın genişlənməsi və sabit inkişaf:
Ən optimist ssenaridə isə Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan arasında qarşılıqlı anlaşma mühiti yaranır, iqtisadi əlaqələr genişlənir, kommunikasiyalar açılır və Qafqaz sülh və əməkdaşlıq bölgəsinə çevrilir. Belə bir modeldə həm enerji, həm nəqliyyat, həm də turizm sahəsində sıçrayışlı inkişaf baş verə bilər. Lakin bu modelin reallaşması üçün bütün tərəflərin siyasi iradəsi və qarşılıqlı etimadı şərtdir.
Bu ssenarilərdən hansının reallaşacağını zaman göstərəcək. Amma artıq indi görünür ki, Cənubi Qafqazda mövcud status-kvo dəyişməkdədir və region yeni güc balansı uğrunda rəqabətin mərkəzinə çevrilmək üzrədir. Rusiya açıq təzyiq göstərir, NATO daha fəal diplomatiya aparır, Türkiyə isə hər iki istiqamətlə dialoqu qoruyaraq strateji balans yaradır. Bu üç qüvvə arasında düzgün naviqasiya region ölkələrinin siyasi iradəsindən və regional əməkdaşlığa olan inamından asılı olacaq.
Əgər region dövlətləri milli maraqlarını qoruyaraq, eyni zamanda qarşılıqlı kompromisə gedə bilsələr, Cənubi Qafqaz sülh və tərəqqi məkanına çevriləcək. Əks halda, yeni gərginlik dalğası bütün regionu təkrar böhran dövrünə qaytaracaq.
Sarvan Səmədoğlu
TEREF